―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 

---

406 
10.2-jadval 
Paraksilol ishlab chiqarish uchun xomashyodagi izomerlarning o‗rtacha tarkibi. 
Xomashyo olish usullari 
Etilbenzol 
Paraksilol 
Metaksilol 
Ortoksilol 
Riforming mahsulotidan 
18% 
21% 
41% 
20% 
Piroliz benzinidan 
52% 
12% 
25% 
11% 
Benzoldan farqli ravishda toza paraksilolni uni izormerli aralashmasidan 
ajratish murakkab hisoblanadi. 10.3-jadvalda izomer ksilolni qaynash harorati 
va kristallanishi keltirilgan.
10.3-jadval
Ksilol izomerlarining ba‘zi bir xossalari 
Izomer 
101 KPa, 
0
C da qaynash 
harorati 
Kristallanish harorati, 
0
C 
Etilbenzol 
136,0 -95,0 
-95,0 
Paraksilol 
138,3 +13,2 
+13.2 
Metaksilol 
139,1 -47,9 
-47.9 
Ortoksilol 
144,3 -25,2 
25.2 
10.3. Izobutanni olefin bilan alkillash 
Avtomobil benzinlarini ishlab chiqarishda ularning oktan sonini doimiy 
oshirishga intilish kuzatiladi, chunki yuqori oktanli benzinlardan foydalanish 
karbyuratorli dvigatellarning gabaritini oshirmasdan turib quvvatini oshirishga 
va bir vaqtda yoqilg‗ining solishtirma sarfini kamaytirishga imkon beradi. 
Avtobenzinlarning asosiy navlari qariyib 93-95 oktan soniga ega bo‗lishi kerak. 
Shu bilan bir qatorda atrof muhitni himoya qilishni o‗ylagan holda etillangan 
benzinlarni 
ishlab 
chiqarish 
qisqartiriladi 
yoki 
ularning 
tarkibida 
tetroalkilqo‗rg‗oshin miqdori, nafaqat atmosferaga chiqindi gazlar tarkibida 
zararli uglerod, oltingugurt va azot birikmalari chiqarilishi sababli balki 
dvigatellarning katalizatorlar tetroalkilqo‗rg‗oshin bo‗lingan chiqindi gazlarini 

---

407 
yonish mahsulotlarining zaxarlovchi ta‘siri tufayli ham sezilarli kamaytiriladi. 
Shu sababli, avtobenzinlarda, tadqiqot metodlariga ko‗ra yuqori oktan soniga 
ega bo‗lib past sezuvchanlikka ega bo‗lgan yuqori oktanli izoparafin 
komponentlari miqdorini oshirish maqsadga muvofiqdir. 
Izoparafinlarning yongan mahsulotlarida zararli moddalar kam miqdorda 
bo‗ladi.10.4-jadvalda 
alkillash 
va 
izomerlash 
reaksiyalarida 
hosil 
bo‗luvchiasosiy izoparafinlar C
5
-C
8
ning oktan sonlari keltirilgan (tadqiqot 
metodiga ko‗ra). 
Yuqori oktanli izoparafinlar ishlab chiqarish jarayonlarinig asosida n-
parafinlarni izomerlash reaksiyalari va parafin uglevodorodlarini С
5
-С
8
uglevodorodlari olefinlari bilan alkillash yotadi. Alkillash reaksiyasi 
mexanizmiga ko‗ra ikkita asosiy guruhga taalluqli bo‗ladi: 
· kislotali-katalitik alkillash reaksiyalariga; 
· termik alkillash reaksiyalariga.