―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 
1.2. Neft va gazning paydo bo‗lishi haqida
 
Neft va gazning kelib chiqishini uyg‗unlashtirish muhim nazariy va 
amaliy ahamiyatga ega. Neft geologiyasining asoschisi M.M. Gubkin o‗zining 
«Учение о нефти» kitobida neftning hosil bo‗lish muammolarining amaliy 
ahamiyatiga shunday baho beradi: ―Tabiatda neftning hosil bo‗lishini to‗g‗ri 
topish biz uchun faqatgina ilmiy-nazariy qiziqish bo‗lib qolmay, balki birinchi 
darajali amaliy ahamiyatga ega. Qachonki biz natijada neft hosil bo‗ladigan 
jarayonlarni to‗g‗ri tasavvur qila olsak, shundagina yer qobig‗ida uning 
uyumlari qanday hosil bo‗lishini bilamiz, neft to‗planishi uchun qulay 
qatlamlarning barcha tuzilma shakllari va litologik xususiyatlari bilan 
tanishamiz hamda shu ma‘lumotlar majmuasida neftni qanday joylardan izlash 
va uni qay yo‗sinda maqsadga muvofiq qidirishni tashkillashtirishimiz hakida 
ko‗rsatmalarga ega bo‗lamiz‖. 
Neft va gazning kelib chiqishi haqiqatdan ham ularni izlov-qidiruv 
ishlarini amalga oshirishning ilmiy asosi hisoblanadi. 
Bu muammolarni yechishga XX asrning 90 yillarigacha ikkita prinsipial 
yo‗nalishda yondoshish mavjud bo‗lgan. Birinchi yo‗nalish uglevodorodlar 
uyumlarining hosil bo‗lishi uchun boshlang‗ich material biosferaning organik 
moddalari xizmat qiladi deb hisoblansa, ikkinchi yo‗nalish noorganik yo‗l bilan 
hosil bo‗lishini ta‘kidlaydi. Neft va gazning genezisi to‗g‗risidagi ko‗p 
savollarga hozirgacha to‗liq javob berilmagan.
1.3.Neft va gaz hosil bo‗lishining noorganik gipotezalari 
1877 yilda D.I. Mendelev uglevodorodlarning noorganik yo‗l bilan hosil 

---

32 
bo‗lishini birinchi gipotezasi - karbid gipotezasini ishlab chiqdi. Unga ko‗ra 
uglevodorodlar quyidagicha hosil bo‗ladi: planetamizning metall yadrosiga 
darzliklar bo‗ylab suv sizib o‗tadi va u yerda metall karbidlari bilan reaksiyaga 
kirishib ularning oksidlarini hamda uglevodorodlarni hosil qiladi, masalan: 

8m
3n
4
3
2
m
n
m
H
C
+
O
mFе
O
H
4
+
C
Fе
3


(1.1)
 
Uglevodorodlar gaz holatda yerning yuqori sovuq qismlariga ko‗tariladi 
va darzliklar, bo‗shliqlar va g‗ovaklarda to‗planib uyumlarni hosil qiladi. 
Neftning noorganik yo‗l bilan hosil bo‗lishi to‗g‗risidagi boshqa bir 
gipoteza - kosmik gipoteza 1892 yilda V.D.Sokolov tomonidan oldinga surilgan. 
Bu gipoteza bo‗yicha uglevodorodlar o‗tmishda yer yonuvchan – suyuq holatda 
bo‗lgan paytda uning gaz qobig‗ida mavjud bo‗lgan. Ular yerning qotish 
jarayonida qotuvchi substraklarga yutilgan va yer qobig‗ining yuqoridagi 
(ko‗proq) yaxshiroq qotgan qatlamlarida joylashgan. 
Bu ikkita asosiy gipoteza asosan XIX asrning oxirida tuzilgan bo‗lib, 
keyingi yillarda ular rus geologlari N.A. Kudryavsev, P.A. Kropotkin, V.B. 
Porfireva va boshqalar tomonidan qayta o‗zgartirildi va ahamiyatga molik 
darajada yangilandi. 
N.A.Kudryavsev kiritgan taklif bo‗yicha (1966-1967 y), protoplaneta 
materiallari bilan birga qotuvchi barcha organik birikmalar magmada uglerod va 
vodorodga aylanadi, keyinchalik CH, CH
2
, CH
3
radikallarni hosil qiladi va yer 
qobig‗ida (magmadan chiqib) polimerlanish va sintez jarayonlari ta‘sirida 
uglevodorodlarning neftli qatorini hosil qiladi. 
P.N.Kropotkinning fikricha, (1955, 1976 y.) uglevodorodlar azon va 
geliy singari yer qobig‗ining chuqur zonalarida bo‗lib o‗tadigan 
differensiatsiyalarning yuqori zonalariga ko‗tarilib neft hosil bo‗ladi. 
Neftning noorganik yo‗l bilan hosil bo‗lish gipotezalarida qotayotgan 
magmada metanning mavjud bo‗lishi mumkinligi to‗g‗risidagi holatgina 
diqqatga sazovor holos, lekin metanga nisbatan uglevodorodlarni yonuvchan–
suyuq moddaning termodinamik sharoitlarida mavjud bo‗lishi mumkin emas. 

---

33 
Shuni ta‘kidlash kerakki, har qanday noorganik gipotezalar tomonidan nima 
uchun har xil uyumlardagi neft to‗plamlari bir-biridan kimyoviy tarkibi bilan 
farq qilishi, bir stratigrafik komplekslardagi har xil konlardan olinganlari esa 
o‗zaro to‗g‗ri kelishini tushuntirib bo‗lmaydi. Bu faktlarni faqat neft hosil 
bo‗lishing organik gipotezasi bilangina tushuntirish mumkin.