―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

1.4.Neft va gaz hosil bo‗lishining organik nazariyasi
Neft va gazning organik yo‗l bilan hosil bo‗lishining geologik isboti 
ularni yer qobig‗ida yotish sharoitlariga va tarqalish qonuniyatlariga asoslangan. 
Shu paytgacha ma‘lum bo‗lgan neft va gaz konlarining 99,9% i cho‗kindi tog‗ 
jinslari qatlamlari bilan bog‗liqligi neftni organik yo‗l bilan hosil bo‗lganligini 
isbotlovchi dalillardan biridir. Geologik davrlar mobaynida hosil bo‗lgan 
cho‗kindilarda organik moddalarning to‗planishi bilan ko‗mir va neftni hosil 
bo‗lishi genetik bog‗liqligini shubhasiz aks ettiradi. 
Organik geokimyo va ayniqsa biokimyo fani uglevodorodlarning 
molekulyar tarkibini o‗rganib, organik nazariyaning (to‗liq tasdiqlagan) 
g‗olibligini isbotlab berdi. Hozirgi zamon farazlarga ko‗ra neft genetik nuqtai 
nazardan yer qobig‗ida birinchi manbai organizm qoldiqlari bo‗lgan sapropel 
tipidagi organik birikmalardan hosil bo‗lgan suyuq mahsulot hisoblanadi.
Neft hosil bo‗lishi ahamiyatga molik darajada pasayish bo‗lib o‗tgan 
havzalarda cho‗kindi hosil bo‗lishi bilan chambarchas bog‗liq va uzoq davom 
etadigan ko‗p pag‗onali jarayon. Neft har xil vaqt oralig‗ida hosil bo‗lgan 
komponentlardan tashkil topgan. Uning tarkibidagi aksariyat kimyoviy 
birikmalar tirik organizmlar tanasida mavjud bo‗lgan; ular «yosh» 
mikroneftning avlodi bo‗lgan va uning ―shakllanish‖ davrida ham saqlanib 
qolgan. Neftning tarkibidagi (uyumda) bunday biokimyoviy relektlar uning 
og‗irlik qismini bir necha foizini tashkil qiladi. Ular neftdan oldin hosil bo‗lgan.
Birlamchi va ikkilamchi generatsiyaning biokimyoviy relektlarini avval 
hosil bo‗lgan yotqiziqlarining yoshi bilan taqqoslash mumkin. Neftning asosiy 

---

34 
qismi neft hosil qiluvchi qatlamlar to‗plangandan ancha keyin vujudga keladi. 
Neft va gaz hosil bo‗lishining biogen nazariyasi haqidagi zamonaviy 
tasavvur quyidagicha: cho‗kindilarda tarqoq holatda to‗plangan organik 
moddalarning uglevodorodlari va organik moddalarning o‗zi ham birinchi 
bosqichda biokimyoviy jarayonlarning va mikroorganizmlarning ta‘siriga 
uchraydi. Cho‗kindilar chuqurlashib borishi bilan, uglevodorodlarning ichki 
kimyoviy energiyasi ta‘siri va yer qobig‗ining issiqlik oqimi kuchayib 
uglevodorodlarning generatsiyalanish jarayoni faollashadi va natijada neft hosil 
qiluvchi yotqiziqlardan kollektorlarga o‗tadi. Turli ichki va tashqi energiya 
manbalari ta‘siri ostida uglevodorodlar erkin yoki eritma holatida kollektorlar 
yoki darzliklar bo‗ylab siljiydi va tutqichlarni to‗ldirib uyumni hosil qiladi.
1990 yillarga kelib neft va gazning paydo bo‗lishi to‗g‗risida chop etilgan 
ilmiy asarlar, maqolalar va ma‘lumotlar tahlili hamda dunyo neft-gazli 
o‗lkalarining shakllanishini geodinamik nuqtai nazardan o‗rganish asosida A.A. 
Obidov neft gazning hosil bo‗lishidagi miksgenetik nazariyani ilgari surdi.
Unga ko‗ra, neft va gazning hosil bo‗lishida asosiy manba tarqoq organik 
moddalar bilan bir qatorda yer po‗stining chuqur qatlamlaridan yuqorida 
joylashgan cho‗kindi jinslar tomon harakatlanayotgan turli gaz va suyuq 
moddalar bo‗lib, ular ta‘sirida cho‗kindi jinslardagi organik moddalardan 
uglevodorodlar hosil bo‗ladi deb hisoblanadi.
O‗zbekiston hududida neft va gaz hosil bo‗lishining miksgenetik farazi 
quyidagi ma‘lumotlarga asoslanadi. Ma‘lumki mezazoy-kaynazoy cho‗kindi 
qatlamlari ichida tarqoq organik moddalar ko‗p miqdorda uchraydi, o‗z 
navbatida ularga katta chuqurlikdan kelayotgan flyuidlar ham ta‘sir etadi. Yer 
po‗stidagi issiqlik oqimining katta chuqurlikdan chiqib kelayotgan flyuidlar 
bilan o‗zaro o‗rin almashinishlari natijasida o‗ndan ortiq anomal mintaqalar 
vujudga keladi. Ularga markaziy Qizilqum, Buxoro–Xiva regionlaridagi 
faleorift 
tizimidagi 
yuqori 
haroratli 
issiqlik 
oqimi, 
Surxondaryo 
megasinklinalidagi Boyangora maydoni, Farg‗ona tog‗lararo botig‗idagi 
Adrasman-Chust anomalligi va boshqa shu kabilarni misol keltirish mumkin. 

---

35 
Markaziy Qizilqum anomalligida metan–vodorod emonatsiyasi (radioaktiv 
nurlanishda vujudga keladigan gaz mahsulotlari) tajriba asosida aniqlangan. 
Issiqlik oqimi zichlik qiymatiga va anomal mintaqalar maydonining katta-
kichikligiga qarab, boshqa joylarda katta chuqurlikda ularga mos keluvchi 
emonatsiya mahsulotlarining hosil bo‗lishini taxmin qilish mumkin. Bunday 
anomaliyalar ta‘sirida bo‗lgan mintaqalarda juda yirik neft va gaz konlarining 
joylashganligi A.A. Obidov fikricha meksgenetik farazning asosliligini 
tasdiqlaydi. 
Yuqorida qayd qilingan ma‘lumotlarga asoslanib A.A.Obidov neft va 
gazlarning bunday yo‗l bilan hosil bo‗lishini quyidagicha izohlaydi:
1) neft va gazning miksgenetik hosil bo‗lishida yerning gazsizlanishi 
(digazatsiyasi) dan chuqurlikda paydo bo‗lgan flyuidlar va tarqoq organik 
moddalar boshlang‗ich ashyo hisoblanadi; 
2) o‗ziga xos termobarik sharoitli issiqlik oqimi va flyuidlar harakatlana 
oladigan kanallari bo‗lgan cho‗kindi havzalar miksgenetik yo‗l bilan hosil 
bo‗lishida chuqurlikdagi flyuidlar oqimi ta‘sirida sodir bo‗ladigan reaksiyalar 
tizimi organik moddalarning parchalanish jarayoniga mos keladi. Ba‘zi olimlar 
okean tubida uglevodorodlarning hosil bo‗lishini miksgenetik farazga yaqin 
qilib izohlaydi. Tinch okeanidagi Tonga va Kermadek vulqon orollari yaqinida 
ko‗p miqdorda to‗plangan uglevodorodlarni o‗rgangan K.A.Kleshchev (1996 y) 
okean tubida bo‗ladigan vulqon jarayonlari va gidrotermal oqimlar ta‘sirida 
uglevodorodlar hosil bo‗lishi mumkinligini asosladi. Shu sababli, vulqon 
jarayonlari tez-tez qaytarilib turadigan okean tubi neft va gaz paydo bo‗lishi 
mumkin bo‗lgan istiqbolli maydon hisoblanadi. Shuningdek izotopli 
tekshiruvlar biokimyoviy gazlar tarkibidagi vodorod va uglevodorodlarning 
yengil izotoplari tabiiy sharoitda katta chuqurliklarda uchrashi mumkinligini 
isbotlandi. Masalan, Kaspiy bo‗yi botig‗ining tuz osti yotqiziqlarida hosil 
bo‗lgan neft-gaz-kondensatli konlar katta chuqurlikdan chiqib kelib, qatlamlarga 
singayotgan 
uglevodorodli 
flyuidlarning 
o‗ziga 
xos 
xususiyatlarini 
(B.M.Valyayev, 1997 y) aniqladi. Ya‘ni, ko‗pgina konlarda geologik kesim 

---

36 
bo‗yicha uglevodorodlar tarkibining o‗zgaruvchanligi, qatlam o‗ta yuqori 
bosimining keskin o‗zgarishi, dizyuktiv buzilishlarning quyuqlashuvi, 
flyuidlarning suqilib kirishi kabilar oqibatida qo‗shimcha g‗ovakliklar va 
ikkilamchi saqlagichlar paydo bo‗ladi. 
Yuqoridagi nazariyalardan ko‗rinib turibdiki, neft va gazlarning hosil 
bo‗lishi to‗g‗risida turli farazlar mavjud. U yoki bu farazning qanchalik 
haqiqatga yaqinligini chuqur tadqiqotlar asosida isbotlash lozim.