Neriman Qurban indd

  “Ukrayna  və  Krımda  hökuməti-mətbuəmi  təmsil  edərkən  nə 

qədər maddi sıxıntılar çəkdiyimi və cümhuriyyətin şərəfinə toxuna-

caq dərəcədə gülünc vəziyyətlərdə qaldığımı Bakıda təqdim etdiyim 

raportlarımda qeyd etmişdim. İstanbul səfarətini alarkən artıq bu 

dəfə hökumətim kəndisini təmsil edən bir müəssisəyə qarşı laqeyd 

bulunmaz  zənnində  idim.  Təəssüflə  yenə  aldandım  (cəsarətimdən 

dolayı  məni  əfv  ediniz).  Dəfələrlə  rəsmi  raportlar  göndərdiyinə 

rəğmən səfarət yenə parasız buraxılır.

 Zənn etmirəm ki, göndərdiyiniz əlli min franklıq çek ilə səfarətin 

idarə olunacağına qanesiniz. Halbuki yalnız səfarət binasına ayda 

dörd yüz səksən lirə icarə haqqı verilir. Səfir, müstəşar, iki katib, 

əməkdaşlar  və  Bakı  ilə  İstanbul  arasında  rabitəmizi  təmin  edən 

kuryerdən ibarət təşkilat əzalarının maaşları və ilaxır.

  Təfsilata  hacət  varmı?  Rəsmi  raportlarımda  uzun-uzadı  bəhs 

olunur.  Yalnız  sizdən  bir  ricam  vardır.  Hökumətimizin  xətaları 

üzündən üzərimə düşən bu ağır məsuliyyətdən məni qurtarınız və 

müsaidə  ediniz  ki,  səfarəti  müstəşarıma  tərk  edərək  geri  gəlim. 

Əminəm ki, bu dəfə artıq kuryer Bakıda ləngiməyəcək və cavabınızı 

alar-almaz bu ağır məsuliyyətdən qurtaracağam”.

  Yazdı,  kuryeri  öz  məvacibindən  artırdığı  pulla  Bakıya 

yola saldı, amma hökumətin onu geri çağıracağına əmin de-

yildi. Yeni elçiyə də maaş vermək lazım idi, üstəlik, Bakıdan 

müəyyən məbləğlə yola salınmalıydı, həmin məbləğ tapılsay-

dı, elə Yusif Vəzirə göndərərdilər. Qəlbinin lap dərinliklərində 

Fətəli xanın vəziyyəti başa düşəcəyinə, bir çıxış yolu tapaca-

ğına  olan  inamı  hələ  tamam  ölməmişdi,  kuryerin  yolunu 

səbirsizliklə gözləyirdi.

 Kuryer Məmmədağasa gəlib çıxmırdı. Fevral başa çatdı, 

mart girdi, Novruz oldu, kuryerdən səs-soraq ala bilmədilər. 

Novruzu  kasıb  süfrənin,  hələ  tamam  tükənməmiş 

ümidlərindən  yandırdıqları  şamın  ətrafında  keçirdilər, 

gözlərini  Qızılbuynuz  limanı  tərəfdən,  qulaqlarını  qapı 

taqqıltısından çəkmədilər. Hərdən Zeynal bəylə limana gedir, 

---

93

cürbəcür qayıqlara, gəmilərə, bərələrə tamaşa eləyir, narahat-

lığını, əsəbini yatırmağa çalışırdı. Axır vaxtlar yazmağa başla-

dığı  yazılar  indi  ləng  irəliləyirdi,  səfarətdə  gün  ərzində 

məşğul  olduğu  yazışmalar,  özgə  dərdlərinə  əlac  tapmaq 

cəhdi,  hər  atılan  addımın  maddi  imkansızlığa  tuş  gəlməsi 

gücünü-taqətini  əlindən  alırdı.  Bir  neçə  dəfə  qəsddəndi  ki, 

hər  şeyi  Cahangir  bəyin  öhdəsinə  buraxıb  Bakıya  getsin, 

vəziyyəti aydınlaşdırsın, amma məsləhət görmədilər: elçinin 

özbaşına geri qayıtması fövqəladə vəziyyət demək idi.

  Bayramdan  bir  neçə  gün  sonra  çəkdiyi  əzablar  özünü 

göstərdi: xəstələnib yatağa düşdü. Xeyriyyə xanım oğlu Süb-

hini Zeynal bəyin arxasınca göndərdi, onun gətirdiyi həkim 

də müayinədən sonra məlum həqiqəti söylədi:

 “Əsəb gərginliyindən zəif düşüb. – Bunu mətbəxdə asta-

dan Zeynala və Xeyriyyə xanıma dedi. – Tam sakitlik, rahatlıq 

lazımdı, əsəbinə toxunan bir şeyə müsaidə eləməyin, uzağı 

bir həftəyə keçər”.

  Əlbəttə,  bunu  demək  asan  idi,  səfarətin  işinin  bu  cür 

vəziyyətində,  üstəlik,  yazı-pozudan  uzaq  qaldığı  məqamda 

könül rahatlığı tapmağın necə çətin olacağını özü də bilirdi.

 “İş sarıdan narahatlığınız olmasın, Yusif bəy, – Cahangir 

bəy onu arxayın salmağa çalışırdı. – Onsuz da Osmanlı sara-

yının başı elə qarışıqdı ki, Babi-Alidə bizə fikir verəcək halları 

yoxdu.  Tələbələrin  vəziyyətilə  ötən  həftə  maraqlandım, 

təhsillərinə davam eləyirlər. Gürcüstan nümayəndəsilə hələ 

bir  həftə  sonraya  görüş  nəzərdə  tutulub.  Ötən  həftə  gələn 

ailəni də Batuma gedən gəmiyə mindirdik...”

  “Əhməd  bəyə  göndərdiyimiz  bayram  sovqatı  çatdımı, 

görəsən,  –  nəzərlərini  pəncərənin  əl  boyda  aralığından 

süzülən  yaz  günəşinin  şüalarına  dikdi.  –  Heç  olmasa,  biz 

azadlıqdayıq, o...” sözünü bitirmədi.

 “Yusif əfəndi, – Xeyriyyə xanım aradakı havanı yumşalt-

maq üçün fürsətdən istifadə elədi, – qəhvə dəmlədim, yastığı 

bir azca dikəldək, müsafirinizlə için”.

---

94

 “Ah, gözəl qəlbli Xeyriyyə xanım, – kədərli-kədərli gülüm-

sədi.  –  İkinci  aydı,  kirayə  pulunu  verə  bilmirəm,  bununla 

belə, mənə xidmət də eləyirsiniz...”

 “Həmişə belə keçməz, əfəndim, – ev sahibəsi qəhvə fin-

canlarını alçaq masanın üstünə qoya-qoya dilləndi. – Siz necə 

deyirdiniz: “Yaman günün ömrü az olar””.

 “Əlbəttə, əlbəttə,” – Cahangir bəy səsinə mümkün qədər 

çox nikbin çalar qatmağa çalışırdı...

 

***

 ...O günlərin ən sevindirici hadisəsi Miridən aldığı məktub 

oldu.  Yazırdı  ki,  Parisə  fevralın  on  birində  çatıblar.  Yol 

təəssüratları çox maraqlıydı, qardaşının vəcdlə dolu sətirlərini 

oxuyanda bərk təsirləndi. Mir Abdulla yazırdı, Lion vağzalın-

da Əlimərdan bəyin başçılığıyla bütün heyət onları təntənəylə 

qarşılayıb,  sevinc  içində  görüşüblər:  Əlimərdan  bəy  çıxış 

eləyib, deyib ki, siz dövlətinizin gələcəyisiniz, səylə oxuyun, 

millətinizə layiq övladlar olun; Miri salamını Əlimərdan bəyə 

də,  Ceyhun  bəyə  də  çatdırdığını  əlavə  eləmişdi.  Yazdığına 

görə,  “Belmona”  və  “Yena”  otellərində  yerləşiblər.  Heyətlə 

birgə  “Klaric”  otelində  yaşayan  Ceyhun  bəy  bir  neçə  aya 

heyətin  öz  işini  tamamlayacağını,  qayıdanda  İstanbulda 

onunla  görüşəcəyini  söyləmişdi.  Miri  yazırdı  ki,  hazırlıq 

səviyyəsinə görə, Paris Siyasi Tədqiqatlar İstitutunun üçüncu 

kursuna qəbul olunub, artıq dərslərə başlayıb, vəziyyəti yax-

şıdı; Aslan da Paris Universitetində kimyanı öyrənəcək. Fran-

sada iyirmi yeddi tələbə qalmış, digərləri Almaniyaya, İtali-

yaya,  Belçikaya,  İsveçrəyə,  Avstiyaya  göndərilmişdi;  amma 

Almaniyaya gedənlər iki ay Romada viza gözləməli, Bakının 

Berlinlə diplomatik əlaqəsi olmadığından problemi Gürcüs-

tan  nümayəndəliyinin  köməyilə  həll  eləməli  olmuşdular. 

Miri onu da yazmışdı ki, görüşəndə səni çox narahat gördüm, 

özünə fikir ver, xəstələnmə, məndən də fikir çəkmə, hələ ki, 

Ceyhun bəy burdadı, hamımıza həyan olur.

---

95

 Mirinin məktubu bir qədər qəlbini rahatlatdı, heç olmasa, 

bu  tərəfdən  qayğısı  azalmışdı. Amma  kuryer  hələ  də  gəlib 

çıxmırdı, bu da narahatlığını artırır, əsəbini dinclik tapmağa 

qoymurdu. Zeynal bəy maraqlı əhvalatlar danışıb kefini aç-

mağa  çalışır,  Cahangir  bəy  işlə  bağlı  sıxıntı  olmadığını 

dəqiqəbaşı  dilinə  gətirir,  Mirzə  Qədir  dünyanın  işlərinə  bir 

qədər  soyuqqanlı  baxmağın  zərurətindən  söz  açırdı. 

Əməkdaşların – Cəfərin, Qüdrətin, Möhsünün kiçik şirniyyat 

bükülüsüylə yoluxmaları onu lap kövrəltdi. Bu adamlar doğ-

rudan da fədakarlıq eləyir, çətinliklərə dözür, şikayətlənmədən 

tab gətirirdilər.

 Üstəlik, himnlə bağlı müsabiqədə Üzeyir bəy də iştirak 

eləyib qalib olmuş, on beş min manat mükafat almışdı. Seçdi-

yi  sözlər  Camo  bəy  Hacınskiyə  məxsus  idi,  deyilənə  görə, 

sözlə musiqi möhtəşəm səslənirmiş. Belə çıxırdı ki, salamatlıq 

olsa, himn yaxın günlərdə parlamentdə qəbul olunacaq. 

 Hər halda, qalxıb gəzməyi bir həftə çəkdi. Yazın özünü 

bütün gözəlliyilə bildirdiyi günlərdən biriydi. Günorta aza-

nından sonra baş çəkmiş Zeynal bəyin köməyilə qalxıb geyin-

di, Xeyriyyə xanımın israrla təklif elədiyi şorbadan bir neçə 

qaşıq  yedi,  sonra  həyətdə  gəzməyə  çıxdılar.  Amma  yazın 

cazibəsi  onları  Sultanəhməd  camesinə,  sonra  Aya  Sofyanın 

yanına, Topqapıdan ötüb Gülhanə bağınacan apardı. Elə bil, 

hardansa uzaq səfərdən qayıtmışdı, güclə xatırladığı yaddaş 

küçələrilə özünə dönürdü.

 “Məmmədağadan bir xəbər çıxmadı, – əsasını üzüaşağı 

enən  küçənin  daşlarına  vura-vura  köksünü  ötürdü.  –  Üç 

həftədən artıqdı ki, gedib”.

 “Qayıdar, inşallah, – Zeynal bəy onun fikrini yayındırmaq 

üçün ayaq saxlayıb ikiqatlı taxta binanı göstərdi. – Taxta usta-

larının işinə fikir verirsənmi? – Təklikdə həmişə rəsmiyyəti 

bir kənara qoyurdular, bu da hər ikisinə xoş gəlirdi. – Mən 

nədənsə Bakıda ağac memarlığı örnəyinə rast gəlmədim”.

 “Haqlısan, – binaya heyran-heyran baxıb başını tərpətdi, 

Bakıda daş tikililərə daha çox fikir veriblər, ancaq onlardan 

---

96

da  memarlıq  nümunələrini  barmaqla  saymaq  olar,  üstəlik, 

Şərqin ruhunu tapmaq çətindi”.

 ...Ölkədə baş verən hadisələr onu daim səfarətdə olmağa 

məcbur eləyirdi. Üç həftə əvvəl “Qaraqol” hərəkatına başçılıq 

eləyən Rauf Orbey və Qara Vasifin məclis binasındaca tutu-

lub on altı nəfər millət vəkiliylə birgə Maltaya sürgün olun-

ması ingilislərin millətçi hərəkatdan çəkindiklərinə işarəydi. 

Amma bu addım ingilislərdən ötrü əks nəticə verdi: məclisin 

səksən dörd millət vəkilinin Ankaraya qaçıb Mustafa Kamal 

Paşaya qoşulduqları barədə söz-söhbət gedirdi. Bundan son-

ra hadisələrin necə inkişaf eləyəcəyini kimsə bilmirdi.

  “Məncə,  Sultan  müttəfiqlərlə  oyununu  davam  etdirir,  – 

Cahangir bəy hökmünü verdi. – Necə olur olsun, məmləkətin 

qurtulmasına  çalışır,  bunun  naminə  taxt-tacından  da  əl 

çəkər”. 

 “Ola bilsin, haqlısınız, – Zeynal bəy razılaşırdı, – hər hal-

da, bu xarabalığın altından yeni dövlətin çıxacağı şübhəsizdi. 

Müttəfiqlər  Osmanlı  torpaqlarından  mümkün  qədər  artıq 

pay qoparmağa çalışırlar”.

 “Əlbəttə, özlərinə yox, həmişə əllərində alət eləyəcəkləri 

yunanlara və ermənilərə... Belə başa düşürəm, yəhudilərə və 

kürdlərə dövlət qurmaq barədə də düşünürlər, – Yusif Vəzir 

Mirzə  Qədirin  laqeyd  görkəmilə  qarşılaşmamaq  üçün 

düşüncəli tərzdə nəzərlərini pəncərəyə çevirdi.

 ...Kuryerdənsə xəbər çıxmırdı. Hər həftə əməkdaşlardan 

birini  limana,  Batumdam  gələn  gəmiləri  qarşılamağa 

göndərir, intizar içində onların qayıtmasını gözləyir, xəcalətli 

görkəmlə qayıdıb gələn əməkdaşı görməmək üçün özünü, az 

qala, səfarət binasından çölə atır, gələn yazın nəşəsini duyma-

dan küçələri dolaşırdı. 

 Bir neçə gün əvvəl cib saatını Qamət Əfəndiyə satdırmışdı 

ki,  puluna,  heç  olmasa,  öhdəsindəki  altı  nəfərin  gündəlik 

xərcini  ödəyə  bilsin.  Özü  tamamilə  Xeyriyyə  xanımın 

himayəsinə  keçmişdi,  onun  hazırladığı  yeməyi  sıxıla-sıxıla 

---

97

yeyir,  qəhvəni  xəcalət  çəkə-çəkə  içirdi.  Yağışlı  günlərin 

birində çəkmələrinin su keçirdiyini də hiss elədi, əlacsızlıqdan 

var-gücüylə hönkürmək istədi...

 Bu məşəqqətlərin nə vaxt sona çatacağı hələ məlum de-

yildi...

---

98