Neriman Qurban indd

V FƏSİL

ŞİMALDAN GƏLƏN TƏHLÜKƏ

 Yusif Vəzir

 İstanbul 

 Fevral-aprel 1920-ci il

Təntənədən bir neçə gün sonra yeni xoş xəbər aldı: yanva-

rın 30-da Nazirlər Şurası Cümhuriyyətin milli himninin ha-

zırlanması haqqında qərar qəbul eləmiş, bu məqsədlə də Xalq 

Maarif Nazirliyi tərəfindən müsabiqə elan olunmuşdu...

 Sevinmək üçün səbəb axtaranda qalan başqa şeylər barədə ötəri 

düşünürsən. Sevinməyə dəyərdi, çox vacib saydığı bu məsə-

lədə onun da xidməti vardı.

 Üstəlik, ötən ilin martında hökumət əlifba islahatı ilə bağ-

lı  xüsusi  komissiya  yaradıb  Abdulla  bəy  Əfəndizadənin, 

Məhəmməd  Ağa  Şahtaxtlının  və  Mir  Əbdüləziz  Seyidovla 

Abdulla  Tağızadənin  birgə  tərtib  etdiyi  əlifba  layihələrini 

müzakirə  eləmiş,  Abdulla  bəy  Əfəndizadənin  işini  bəyən-

mişdi, indi həmin layihə “Son Türk Əlifbası” adı ilə çapa ha-

zırlanırdı, əlifbanın ölkədə təbliği üçün parlamentə müraciət 

olunmuşdu.

---

83

 Yadına Şuşada xəstə yatan vaxtda tərtib elədiyi əlifba düş-

dü. İndi Bakıda olsaydı, müsabiqədə iştirak eləyərdi...

 ...Cəmi bir neçə gün sonra Qızılbuynuzda limana yan alan 

gəmini  qarşılamağa  çıxmışdılar:  Batumdan  gələn  “Kleopat-

ra”  İstanbula,  Romaya,  Parisə,  Berlinə...  oxumağa  gedəcək 

cavanları gətirirdi. Yanvarın ortalarıydı, dünəndən yağan qar 

şəhərə,  elə  bil,  başqa  mənzərə  vermişdi.  Cahangir  bəyin 

xəyalpərvər, Zeynal bəyin nikbin, Mirzə Qədirin müəmmalı-

laqeyd  görkəminə  baxdıqca  aradan  keçən  aylar  ərzində  bu 

adamların ondan ötrü nə qədər doğmalaşdıqları barədə dü-

şünürdü. Qamət Əfəndini limana göndərib gəminin yan ala-

cağı vaxtı öyrənsələr də, xeyli tez gəlmişdilər, yəqin, görüşün 

vacibliyi,  doğmalarıyla  ünsiyyət  onları rahat  oturmağa qıy-

mamışdı.

Gəminin ağır-ağır limana girib sahilə yan alması, lövbər 

atması,  pilləkənin  açılması  bir  saata  yaxın  çəkdi.  Artıq 

göyərtəyə yığışmış sərnişinlərin arasında tanış simaları axtar-

mağa başladı. Əvvəlcə Aslanı gördü, sonra gözünə daha bir 

neçə tanış sima dəydi, nəhayət ki, Mir Abdullanın arğaz vü-

cudunu seçə bildi. Müsafir qarşılayanların qışqırtıları, ham-

balların səs-küyü, faytonlara, arabalara qoşulmuş heyvanla-

rın fınxırtısı, qağayıların fəryadı arasından Aslanın əl eləyə-

eləyə dediyi sözləri qavraya bilmədi.

  Əvvəlcə  elə  Aslanla  da  görüşdü,  sonra  solğun,  amma 

sevinclə  dolu  Mir  Abdullanı  sinəsinə  sıxanda  kövrəldiyini 

hiss elədi:

  “Çox  sevindim  ki,  arzunuza  çatdınız,  –  dedi,  –  oxuyub 

dövlətimiz üçün fayda verəcəksiniz”.

 “Hələ bir gör kimlər var!..” – Mir Abdulla bir-bir yaxınla-

şanları göstərdi.

 Heç ağlına gəlməzdi ki, uzaq İstanbulda Şuşadan tanıdığı 

bu qədər adam – düz on doqquz nəfər – görəcək. Artıq cavan-

lıq  həddinə  dolmuş  tanışlarını  –  Hacı  Məhəmməd  bəy 

Münşizadənin  oğlu  Hilalı,  Fərman  bəy  Nərimanbəyovun 

---

84

oğlu  Yaqubu,  Məmmədcavad  Muradovun  oğlu  Zalı,  Zəkə-

riyyə  bəyin  oğlu  Teymuru,  Cavançirlərdən  Həmidin  oğlu 

Əbdülhəmidi, gördü... hamısını bir-bir bağrına basdı. Sonra 

Aslan o biri cavanları təqdim elədi:

“Lətif Şirin oğlu Qasımov, Abbas Həmid oğlu Muradov, 

Hüseyn Musa oğlu Nağıyev...” – Mir Abdulla onların ataları-

nın adını qəsdən deyirdi ki, hansı məhəllədən, kimin oğlu ol-

duqlarını ayırd eləyə bilsin.

  “Bəs  Dadaş  gəlmədi?”  –  Yusif  Vəzir  uşaqlarla  görüşə-

görüşə soruşdu.

Sabunçular  tayfasından  Əbdülhüseynin  oğlu  Dadaş 

Həsənovu nəzərdə tuturdu. Mir Abdullanın yaşıdıydı, ağıllı, 

çevik oğlan kimi yadında qalmışdı. Bilirdi ki, gimnaziyanı bi-

tirib.

“Atası Allah rəhmətinə getdi, o da anasını, qardaş-bacısını 

götürüb  Bakıya  köçdü,  –  Mir  Abdulla  cavab  verdi.  –  Çox 

istəyirdi, anma ailəni başsız qoya bilmədi, Bakı Darülfünuna 

girdi, tibb fakültəsinə...”

Buna sevindi, hər halda, təhsilsiz qalmayacaqdı. 

Cavanları  Abdulla  bəy  Əfəndizadə  gətirmişdi.  Nurani 

görkəmli,  pensneli,  arğaz  adam  idi.  Yusif  Vəzirlə  üz-üzə 

gələndə məmnuniyyətini gizlədə bilmədi:

“İmzanıza çoxdan bələdəm, möhtərəm Yusif bəy, ilk dəfə 

bu qədər uzaqda rastlaşacağımı ağlıma gətirməzdim. Tanışlı-

ğımıza çox şad oldum”, – gülümsəyə-gülümsəyə əlini uzatdı.

“Cavanlarımızın gələcəyi sizin kimi insanların əlində ol-

duğuna  görə  çox  məmnunam,  Abdulla  bəy,  –  onun  əlini 

ürəkdən sıxdı. – Ümidvaram, zəhmətiniz hədər getməyəcək. 

– Abdulla bəyin təbəssümü altında qayğı gizləndiyini sezib 

qoluna  girdi.  –  Heç  narahat  olmayın,  biz  burda  hər  şeyə 

əncam çəkmişik, cavanları yola salanacan hər cür ehtiyacları-

nı qarşılayacağıq”.

  Dünəndən  müsafirxanalara  adam  göndərib  cavanların 

gecələməsi üçün yer tapmışdı. Mir Abdullayla Aslanı Zeynal 

---

85

bəy  qonaq  eləyəcəkdi,  Abdulla  bəy  üçün  ev  sahibəsilə 

köməkləşib tədarük görmüşdülər: o cavanları yola salandan 

sonra  Bakıya  qayıdacaq,  gedənləri  Parisdə  Əlimərdan  bəy 

qarşılayacaqdı.

Əli çamadanlı, bağlamalı, Avropa geyimli, gimnaziya for-

malı,  furajkalı,  şlyapalı  cavanları  faytonlarla  yola  salanacan 

həyəcanlı duyğu vücudunu tərk eləmədi...

Kuryer Məmmədağa və Qamət Əfəndi də daxil olmaqla 

səfarətin bütün heyəti onların yerbəyer olması, yemək yeyib 

dincəlməsi  qayğılarını  öz  üzərinə  götürmüşdü.  Limandan 

axırıncı çıxan da elə özləri oldular. Yusif Vəzir Abdulla bəyə 

yol göstərdi:

“İndi gedək sizin rahatlığınız barədə düşünək”.

...Az  sonra  Xeyriyyə  xanımın  açdığı  süfrə  arxasında 

əyləşmişdilər.

“Çox ağır iş oldu, – Abdulla bəy xoşbəxt yorğunluqla da-

nışırdı. – Bu qədər cavanı imtahandan keçirmək, biliyini yox-

lamaq, ən yaxşılarını seçmək asan deyildi. Amma öhdəsindən 

gələ bildik...”

“Bu  cümhuriyyətimizin  gələcəyinə  sərmayə  qoymaqdı, 

Abdulla bəy, – Yusif Vəzirin gözləri parıldayırdı. – Dörd-beş 

ildən sonra o cavanların hər biri öz sahəsində əvəzolunmaz 

şəxsə çevriləcək”.

“Hökumətimizin çətinlikləri olsa da, bu işə yeddi milyon 

manat  ayırdı,  – Abdulla  bəy  həvəsə  gəlmişdi.  –  Hər  birinə 

min  frank  yol  xərci  verilib,  bu  da  tətil  vaxtlarında  gəliş-

gedişlərilə  beş  min  frank  eləyir,  ayda  dörd  yüz  frank  da 

təqaüd alacaqlar. Beş il ərzindəsə hər tələbəyə otuz altı min 

manat  xərclənəcək.  Ərzaqla  da,  hər  cür  ləvazimatlarla  da 

təmin olunublar. Ticarət və Sənaye Nazirliyimiz hərəsinə qırx 

arşın parça, iki cüt döşəkağı, iki ədəd əl-üz dəsmalı, altı ədəd 

cib dəsmalı ayırıb”.

  “Miri  yazmışdı  ki,  Hacı  Zeynalabdin  də  öz  səxavətini 

göstərib...”

---

86

 “Düzdü, Hacı bu münasıibətlə böyük ziyafət verdi, amma 

cavanların  hər  birindən  iltizam  aldı  ki,  hər  ay  verəcəyi  əlli 

manat  təqaüdün,  ildə  bir  dəfə  tətil  xərclərinin  müqabilində 

mütləq  vətənlərinə  qayıdacaqlar,  işləyəndə  borclarını 

burdəfəlik, ya da hissə-hissə qaytaracaqlar, bir də qeyri-türk 

və  qeyri-müsəlmanla  evlənməyəcəklər.  Əlbəttə,  axırıncı 

şərtini müqavilədən çıxarmaq üçün Hacını razı sala bildik...”

 Abdulla bəy əhvalatın necə olduğunu da danışdı: tələbə-

lər yola düşməzdən əvvəl and içirlər: ‘’Qadir Allah və öz vicda-