Neriman Qurban indd

xilas komitəsi” yaradıb, qırmızılara müqavimət təşkil eləməyə 

çalışır;  deyirdilər,  Əksinqilabla  Mübarizə  Təşkilatının  rəisi 

Nağı bəy Şeyxzamanlı həbs olunmuş qardaşı Məmmədbağır 

bəyi xilas eləyə bilmədən çox çətinliklə Gəncəyə qaçlb, sonra 

Tiflisə yollanıb, indi harda olduğunu bilən yoxdu...

Kinlə, nifrətlə, dərdlə dolu olan adamlara təskinlik vermək, 

onları  yerləşdirmək,  gündəlik  ehtiyaclarını  ödəmək  məşəq-

qətə çevrilmişdi. Üstəlik, bir az imkanlı şəxsləri sular durula-

nacan imkansızları himayəyə götürmək üçün dilə tutmaq la-

zım gəlirdi.

 Sularsa durulmaq bilmirdi...

 Bolşeviklər hərbçilərə, generallara ilk günlər toxunmamış, 

xüsusi  əmr  vermişdilər  ki,  poqonlarınızı  çıxarın,  indi  Qızıl 

Orduda xidmət eləyəcəksiniz. Amma iyulun 15-də hamısını 

həbs eləmiş, Nərimanov Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Meh-

mandarov, Firidun bəy Vəzirovu, Həbib bəy Səlimovu xilas 

eləsə də, Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı, Məmməd bəy Sulkeviç, 

İbrahim  ağa  Usubov,  Feyzulla  Mirzə  Qacar,  Əmir  Kazım 

Mirzə Qacar, Firudin Əbunəzirovu... Nargin adasına aparıb 

güllələmiş, boyunlarına daş bağlayıb suya atmışdılar. 

Qarabağda  Nuru  Paşanın  başçılığıyla  üsyan  baş  ver-

mişdi... 

---

119

 Az sonra Zaqatalada qiyam baş qalxmışdı... 

  Deyilənə  görə,  Müsavatın  gənclik  qolu  Azərbaycanın 

Müstəqilliyi  Təşkilatı  yaradıb  gizli  fəaliyyətə  keçmişdilər. 

Amma  təcrübəsiz  cavanların  qorxunc  bolşevik  qüvvələrinə 

qarşı duruş gətirəcəyinə inana bilmirdi.

 “Böyük dövlətlər “Paris konfransında istiqlaliyyətini tanı-

dıqları  ölkənin  təcavüzə  uğramasına  izin  verməzlər”,  –  o 

günlərdə  görüşdüyü  Xariciyyə  Nazirliyinin  müşaviri  Refik 

Əfəndi Yusif Vəzirə ürək-dirək verirdi.

  Buna  inanmaq  istəyirdi,  amma  ölkəsindən  istilanın  da-

vam eləməsi barədə xəbərlər gəldiyinə görə daha Qərbə ümid 

bəsləmirdi.

 İyulda Mir Abdullanın ikinci məktubu gəldi. Məktub çox 

kədərliydi.  Miri  yazırdı,  maddi  vəziyyətləri  olduqca  ağırla-

şıb, üstəlik, Vətəndə baş verənlərə görə, Əlimərdan bəy də, 

Ceyhun bəy də çox pərişandılar, var-güclərilə çalışırlar ki, bu-

nun təcavüz olduğunu böyük dövlətlərin başçılarına çatdır-

sınlar.  Yazırdı,  Maarif  Nazirliyi  ayrılmış  məbləği  göndərə 

bilmədiyinə  görə,  Əlimərdan  bəy  tələbələrin  ehtiyaclarını 

hələ ki, nümayəndəliyin büdcəsindən ödəyir, amma o vəsait 

tükənəndə vəziyyət lap çətin olacaq; yazırdı, Hacı Zeynalab-

dinin səxavətindən yayda tətilə gəlmələri artıq baş tutmaya-

caq, çünki Hacı malını-mülkünü şura hökumətinə bağışlayıb, 

daha bizimlə bağladığı  müqavilə qüvvədən düşüb; yazırdı, 

Aslan Nansi universitetinə dəyişilmək fikrinə düşüb, əyalətdə 

yaşamaq bir qədər ucuz başa gəlir; yazırdı, hələ səhhəti qay-

dasındadı, özünə fikir verir, narahat olmağa əsas yoxdu.

 Mir Abdulla mayın 28-də Cümhuriyyət bayramını qeyd 

eləyəndə çəkdirdikləri ümid dolu şəkli də göndərmişdi. Bu 

cavanların  hamısı  yadındaydı:  birinci  cərgədəki  İsrafil 

Əşrəfovu, Fərman Nərimanbəylini, Tağı Rzayevi, oturanlar-

dan Cəbrayıl Rəhimovu, Abbas Muradovu, Abbas Əjdər bəy 

Axundovu, Ağaəli Yusifzadəni, Teymur bəy Aslanovu, Zey-

nalabdin  bəy  Hüseynbəyovu,  İsgəndər  Rzazadəni,  Mirzə-

---

120

hüseyn Quliyevi, Rəşidbəy Topçubaşovu tanıdı. Aslan və Mir 

Abdulla arxa cərgədə Murad bəy Teymurxanov, Mir Zeyna-

labdin  Mirqasımov,  Mustafa  ağa  Vəkilov,  Məhəmməd  bəy 

Muradov,  Bayram  Hacıyev,  Mustafa  Mustafayev,  Xaspolad 

bəy Hacıyev, Əli Xudaverdiyev, Məhəmmədrza Seyidəliyev, 

Balağa  Ağayevlə  yanaşı  dayanmışdılar.  Görünür,  digərləri 

başqa şəhərlərdə oxuyurdular, gəlməyə imkanları olmayıb. 

 Miri üzə vurmasa da, hiss elədi ki, çox ehtiyacı var, necə 

olur-olsun, ona pul göndərməlidi. Ürəyi parçalanır, əlacsız-

lıqdan hönkürmək istəyirdi. İndiki vaxtda əli bir yana çatmır, 

bolşevik istilasından qaçanların, öhdəsində olan altı nəfərin 

qarnını  doyurmaqdan,  sağ  qalmalarını  birtəhər  təmin  elə-

mədən başqa bir şey düşünə bilmirdi.

Elə həmin vaxt məlum oldu ki, fürsət gözləyən daşnakla-

rın “Nemezis” planı işə düşüb. Ötən ilin oktyabrında Daşnak-

sütyun  firqəsi  İrəvanda  qurultay  keçirib  Osmanlının  və 

Azərbaycanın  altı  yüz  əlli  nəfərini  siyahıya  almış,  “erməni 

xalqının başına gələnlərin baiskarı” kimi qiyabi ölüm hökmü 

çıxarmışdı. Ardınca yaradılan üç-beş nəfərlik terror qrupları 

artıq həmin şəxsləri izləyib öldürürdülər.

  Mayın  31-də  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  Kürdəmirdəmi,  Sığ-

naqdamı, iyunun 19-da Fətəli xan Xoyski və Həsən bəy Ağa-

yev Tiflisdə qətlə yetirildi. Xəlil bəy Xasməmmədovun bəxti 

üzdəymiş, yara alsa da, yanındakılar atəş açan Misak Kira-

kosyanı yaralamışdılar, Aram Yerkanyansa qaçıb aradan çıx-

mışdı...

 Deyilənə görə, “Nemezis”in İstanbulda da qolu yaradıl-

mışdı,  “Çakamamart”  adlanırdı.  Belə  çıxırdı,  mühacirətə 

gələn kəslər heç vaxt əmin-amanlıqda olmayacaqdılar...

 

***

 O günlər əməkdaşların vəzifələrinə davam eləmələri vic-

dan məsələsiydi, Yusif Vəzir bunu çox gözəl başa düşürdü... 

Tələbələr  də  həsrətlə  gözlədikləri  yay  tətilinə  gedə 

bilməmişdilər.  İndi  heç  gündə  bir  qarın  yeməyi  belə  tapa 

---

121

bilmirdilər. Tez-tez səfarətə baş çəkir, Yusif Vəzirin göstərişi 

üzrə Qamət Əfəndinin tədarük elədiklərilə aclıqlarını öldü-

rür, sonra təsadüfi iş axtarmağa gedirdilər. Cəmi bir neçə ay 

əvvəl böyük ümidlərlə gəlmiş cavanların bu cür ümidsizliyə 

qapılması ürəyini şan-şan eləyirdi.

 Gələn qaçqınlar da Vətəndən bir-birinin ardınca ağlasığ-

maz  xəbərlər  gətirirdilər:  XI  Ordu  xüsusi  şöbəsinin  rəisi 

cəllad Semyon Pankratovun əmrilə Milli hökumətdə olanla-

rın bir çoxunu, adlı-sanlı ziyalıları həbs eləmişdilər, kimsənin 

öldü-qaldısından  xəbər  tutmaq  olmurdu.  Pankratovun  99 

nəfərdən  ibarət  qətl  siyahısında  Cəfər  Cabbarlı,  Üzeyir 

Hacıbəyov da varmış. Həbs olunanlar həbsxanadan çörəyin 

arasında Nəriman Nərimanova məktub göndərib vəziyyətdən 

hali  eləyirlər.  Nərimanov  son  məqamda  onların,  həm  də 

Səməd bəy Mehmandarov və Əliağa Şıxlinskinin buraxılma-

sına nail olub...

 İyulun ortalarında Cahangir bəy tutqun halda otağına gi-

rib masanın üstünə qəzetlər atdı: 

 “Qaçqınlar gətiriblər... Bir görün nələr yazırlar...”

  Yusif  Vəzir  bolşeviklərin  “Kommunist”  qəzetini  açıb 

dinməzcə  oxudu.  29  iyun  nömrəsində  yazmışdılar:  “Gəncə