NƏSĠman yaqublu

NƏTĠCƏ 
 
XX əsr tariximizin bu günə qədər öyrənilməyən bir dövrünün araşdırılması, 
şübhəsiz  ki,  əhəmiyyətlidir.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  zorla  devirildikdən 
sonra  Azərbaycanda  mövcud  rejimə  qarşı  güclü  mübarizə  aparılmışdır.  Milli 
dövlətçiliyin qorunması, yeni rejimin xalqın milli-mənəvi dəyərlərini inkar həddinə 
çatdırması ölkədə ciddi problemlər yaradır, insanların müqavimət gücünü artırırdı. 
Sovet  sisteminin  qanlı  terror  üsuluna  əsaslanması  əhalidə  bu  rejimə  qarşı 
barışmazlıq mövqeyini gücləndirirdi. 
Qeyd 
olunmalıdır 
ki, 
Azərbaycan 
legionerlərinin 
yaranmasını, 
formalaşmağını  yalnız  1941-1945-ci  illərə  aid  etmək  tarixi  hadisələrə  obyektiv 
yanaşmamaqdan  irəli  gələrdi.  Belə  ki,  obyektiv  tarixi  yanaşmanın  ən  doğrusu, 
1920-ci  ilin  28  aprel  hadisələri,  həmin  gün  Azərbaycanın  bolşeviklər  tərəfindən 
işğal  edilməsidir.  Məhz  həmin  hadisələrdən  sonra  Azərbaycanda  çoxlu  sayda 
silahlı  üsyanlar  başladı,  xalqın  ayrı-ayrı  bölgələrdə  sovet  rejimini  devirmək 
cəhdləri  oldu.  Zorla  kollektivləşmə,  amansızcasına  həyata  keçirilən  sənayeləşmə, 
Stalinin birbaşa başçılığı ilə aparılan kütləvi terror hadisələri insanların yaddaşında 
dərin  izlər  buraxmışdı.  Təsadüfı  deyildi  ki,  imkan  yarandığı  halda  əhalinin  bu 
narazılığı üzə çıxır, yeni müqavimət forması alırdı. 
Əslində  sovet  dövlətinin  uzun  illər  apardığı  təbliğatın  neqativ  halları  da 
ortaya  çıxdı.  Belə  ki,  sovet  təbliğat  maşını  sovet  əsgərini  “öz  sosialist  vətəninə 
sədaqətli”,  “Kommunist  Partiyasına  dərindən  bağlı”,  “əsl  sovet  patriotu”  kimi 
təqdim etsə də, bu reallıqda əksini tapmadı. 
Təsadüfi  deyildi  ki,  minlərlə  sovet  əsgərinin  alman  faşistlərinə  təslim 
olmasını  və  onların  mövqeyinə  keçməsini  gizlətmək  də  mümkün  olmadı.  Sayı 
milyondan çox olan sovet əsgərinin Vətən müharibəsində “sosialist vətəni”nə qarşı 
silahlı mübarizəyə başlaması qaçılmaz faktlardır. İnsanların cəbhəni dəyişməsinin 
əsas  başlıca  səbəbi  adamların  azad  demokratik  qaydalarla  yaşamasına  şərait 
yaratmayan Stalin rejimində, sovet sosialist sistemində idi. 
Digər  tərəfdən,  Azərbaycan  legionerlərini  heç  bir  cəhətə  görə  faşizmlə, 
nasional-sosializmlə  bağlamaq  olmaz.  Onların  fəaliyyətini  İkinci  Dünya 
müharibəsi  illərində  Sovet  İttifaqında  yaradılmış  “kommunist  niqablı”,  “Azad 
Almaniya”  təşkilatı  ilə  də  eyniləşdirmək  düzgün  deyildir.  Azərbaycan 
legionerlərinin  1943-cü  ildə,  Berlində  keçirilən  qurultayı  onların  apardıqları 
mübarizənin bilavasitə Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı olduğunu göstərdi. Eyni 
zamanda,  Azərbaycan  legionerlərinin  və  “Milli  Azərbaycan  Komitəsi”nin 
almanlarla  yaxınlığında  ciddi  nöqsanlar  axtararkən,  digər  Qərb  dövlətlərinin  də 
Stalini  dəstəkləməsinə  həmin  mövqedən  yanaşılmalıdır.  Bu,  həm  də  onunla  izah 

edilir  ki,  müharibənin  başlanmasında  hər  iki  rejimin  (sovet,  faşist),  dünyada 
hegemonluq istəkləri başlıca rol oynamışdır. 
Azərbaycan  legionerləri  ümidlərini  yalnız  Hitlerə  bağlamamışdılar,  onlar 
müharibənin  sonlarında  ABŞ  və  Böyük  Britaniya  ilə  əlaqələr  qurmağa  çalışıb  öz 
siyasi vəzifələrini reallaşdırmaq, Stalin rejimi ilə mübarizə niyyətində idilər. 
Nəhayət,  Azərbaycan  legionerlərinin  fəalliyyətini  araşdırarkən  aşağıdakı 
ümumiləşdirici nəticələrə gəlmək mümkündür: 
-
 
1920-ci ildə işğal edilmiş,  sonradan Sovet İttifaqına qatılmış  Azərbaycan 
Respublikasında  mövcud  olmuş  bolşevik  rejimi  xalqın  milli  müstəqilliyini  almış, 
onun azad bir dövlət formasında inkişafına imkan verməmişdir; 
-
 
Stalin  rejimi  azad  sözü,  azad  mətbuatı,  azad  fikri  boğmuş,  ölkədə  terror 
rejimi yaradılmışdır; 
-
 
Sovet  rejimi kəndlilərin,  fəhlələrin, ziyalıların  hüquqlarını əlindən almış, 
onları özünün saxta təbliğat silahına çevirmişdir; 
-
 
Azərbaycan  xalqı,  digər  sovet  xalqları  ilə  birgə  imkan  düşərsə,  mövcud 
rejimi devirməyə daim imkan axtarmışdır; 
-
 
İkinci  Dünya  müharibəsinin  başlanması  ilə  formalaşan  Azərbaycan 
legionları  çətin  şəraitdə  olmalarına  baxmayaraq,  mülli  müstəqilliyimizin 
qazanılmasına,  Almaniya  hökuməti  tərəfindən  tanınmasına  çalışmış  və  buna  nail 
olmuşlar; 
-
 
İkinci  Dünya  müharibəsi  illərində  Almaniyada  fəaliyyət  göstərən 
Azərbaycanın  ayrı-ayrı  siyasi  xadimlərinin  və  nüfuzlu  hərbçi-legionerlərinin 
köməyi ilə minlərlə yurddaşımızın həyatı xilas edilmişdir; 
-
 
Azərbaycan  legionerlərinin  1943-cü  ildə  Berlində  Milli  Azərbaycan 
Qurultayının keçirilməsi mühüm tarixi-hadisə olmuşdur. Belə ki, həmin qurultayda 
Azərbaycanın müstəqil dövlət olması fıkri xüsusi vurğulanmışdır; 
-
 
1945-ci  ilin  martında  Azərbaycan  legionerlərinin  böyük  fəaliyyəti 
nəticəsində  Almaniyanın  Azərbaycanın  müstəqilliyini  tanıması  mühüm  tarixi 
hadisədir; 
-
 
Azərbaycan  legionerlərinin  Almaniyada  mətbuat  orqanlarını  yaradıb 
tariximizi,  ədəbiyyatımızı,  mədəniyyətimizi  təbliğ  etmələri  böyük  əhəmiyyətə 
malikdir; 
-
 
Azərbaycan  könüllülərindən  ibarət  nizami  hərbi  hissələrinin  yaradılıb 
uğurlu döyüşlər aparması çağdaş durumumuzda  ordu quruculuğu və  gənc  nəsildə 
döyüşkənlik, qorxmazlıq hisslərinin təlqin edilməsi baxımından təqdirəlayiq haldır. 
Şübhəsiz,  Azərbaycan  legionerlərinin  tarixi  əhəmiyyətini  onların 
məğlubiyyəti,  yaxud  qələbəsi  ilə  müəyyənləşdirmək  düzgün  olmazdı.  Hansı 
nəticədən  asılı  olmayaraq  onlar  güclü  qüvvələr  formasında  Azərbaycanın 
müstəqilliyi xəttini yürütmüşlər. 

Azərbaycan legionerləri sovet rejimi əleyhinə yönəldiyindən, Stalinin üsul-
idarəsi  ilə  barışmadığından,  xalqımızın  milli-müqavimət  gücünü  ortalığa 
qoyduğundan Azərbaycan tarixində şərəfli yer tutmağa layiqdir. 
 
ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI 
 
Azərbaycan dilində 
 
1.
 
“Azərbaycan”, jurnalı, Ankara, 1954, N9 (33). 
2.
 
“Azərbaycan”, jurnal, Münhen, 1952, Nl. 
3.
 
“Azərbaycan”, jurnal, Münhen, 1952, N6-7. 
4.
 
“Azərbaycan”, jurnalı, Ankara, 1952, Nl. 
5.
 
Azərbaycan Kültür Dərnəyinin Nizamnaməsi. Ankara, 1949, s.9. 
6.
 
“Azərbaycan”,  qəzet,  Berlin,  1942,  N28.  Sitat  götürülmüşdür:  “Kafkasya” 
jurnalı, 1952, N9. 
7.
 
“Azərbaycan”, qəzet, Berlin, 1943, N32 (60). 
8.
 
“Azərbaycan”, qəzet, Berlin, 1943, N46 (74). 
9.
 
“Azərbaycan”, jurnal, Münhen, 1953, N10, s. 23-30. 
10.
 
“Azərbaycan”, jurnal, Münhen, 1953, N11, s.27-29. 
11.
 
“Azərbaycan”, jurnal, Münhen, 1953, N8, s. 3-10. 
12.
 
“Azərbaycan” jurnal, Ankara, 1986, N256, s. 45-48. 
13.
 
“Azərbaycan” jurnal, Münhen, 1952, N3, s.22. 
14.
 
Azərbaycan  Demokrat  Birliyinin  Azərbaycan  legionerlərinə  müraciəti. 
Münhen,  1946-cı  il,  Məhəmməd  Kəngərlinin  şəxsi  arxivindən.  Surəti 
müəllifdədir. 
15.
 
Ağaoğlu B. Solovkidə gördüklərim. “Bildiriş” qəzeti, İstanbul, 1930, N10. 
16.
 
Ağaoğlu B. Solovkidə gördüklərim. “Bildiriş” qəzeti. İstanbul, 1930, N11. 
17.
 
Ağaoğlu B. Solovkidə gördüklərim. “Bildiriş” qəzeti, İstanbul, N15. 
18.
 
Altunbəy M. Amerikadan gəlirəm. “Mücahid” jurnalı, İstanbul, 1961,N43-44. 
19.
 
Alpaut Ə. Əbdürrəhman Fətəlibəyli. “Mücahid” jurnalı, İstanbul, 1961,N43-44. 
20.
 
“Aydınlıq”, qəzet, Bakı, 01.09.1990. 
21.
 
“Aydınlıq”, qəzet, Bakı, 1990, N25. 
22.
 
Atabəy Ş. Kommunistlərin ideoloji işləri. “Azərbaycan” jurnalı, Münhen, 1953, 
N9, s. 19. 
23. Atabəy Ş. Stalin nədən öldü? “Azərbaycan” jurnalı, Münhen, 1953, N10. 
24. Atamalıbəyov A. Çıxışının mətni.  “Azərbaycan” qəzeti Berlin, 1949, N46(47). 
25.
 
Abdullayev  S. 1941-1945-ci illər  müharibəsində  Azərbaycanda hərbi-müdafıə   
və hərbi-təşkilat işləri. Avtoreferat. Bakı “Səadət”, 2000, s. 25. 
26.
 
AR SPİHMDA, v. 1, 7; s. 177, i. 12. 
27.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 154, i. 1, v. 10. 
28.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 22. 

29.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 23. 
30.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 25. 
31.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 46. 
32.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 48. 
33.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 54. 
34.
 
v. 55. 
35.
 
v. 56. 
36.
 
v. 58. 
37.
 
v. 59. 
38.
 
v. 60. 
39.
 
v. 61. 
40.
 
v. 62. 
41.
 
v. 64. 
42.
 
v. 71. 
43.
 
v. 72. 
44.
 
v. 73. 
45.
 
v. 74. 
46.
 
v. 77. 
47.
 
v. 84. 
48.
 
v. 87. 
49.
 
v. 91. 
50.
 
v. 92. 
51.
 
v. 93. 
52.
 
v. 116. 
53.
 
v. 117. 
54.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 253, i. 8, v. 6. 
55.
 
v. 7. 
56.
 
v. 89. 
57.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 177, i. 12, v. 7. 
58.
 
v. 6. 
59.
 
v. 17. 
60.
 
v. 20 
61.
 
v.21. 
62. v. 23. 
63. v. 27. 
64.
 
v. 14. 
65.
 
v. 29. 
66.
 
v. 30. 
67.
 
v. 33. 
68.
 
v. 35. 
69.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 154, i. 1, v. 22. 

70.
 
v. 3. 
71.
 
v. 4. 
72.
 
v. 5. 
73.
 
v. 8. 
74.
 
v. 13. 
75.
 
v. 16. 
76.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 129, i. 50, v. 28, v. 258. 
77.
 
AR SPİHMDA, v. 276, s. 3, i. 110, v. 1. 
78.
 
AR SPİHMDA, v. 1, s. 74, i. 63. v. 89. 
79.
 
AR MDA, v. 649, s. 1, v. 1. 
80.
 
ARMDA,v. 648. 
81.
 
ARMDA,v. 661. 
82.
 
Bayramov  X.  Əbdürrəhman  Düdənginski.  “Meydan”  qəzeti,  Bakı,  1993, 
N24(41). 
83. Babayevin  çıxışının  mətni.  “Azərbaycan”  qəzeti,  Berlin,  1943,  N46(47).    
Ramiz Abutalıbovun şəxsi  arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
84.
 
Bünyadov Z. Qırmızı terror. Bakı, Azərnəşr, 1993, s. 330. 
85.
 
Bünyadov Z. Bərdəli Baharın açıq məktubuna cavab. “Oğuz eli” qəzeti, Bakı, 
1992, N6. 
86.
 
Borsunlu  M.  D.  Bir  zaman  can  deyib,  can  eşidərdik...,  Bakı,  Yazıçı,  1991,  s. 
209. 
87.
 
Böyük  Oktyabr  Sosialist  İnqilabının  50  illiyi.  Sov.  İKP  Plenumunun  qərarı. 
Sov. İKP MK-nın tezisləri. Bakı, 1967. 
88.
 
“Bildiriş” qəzeti. İstanbul, 1931, N56 
89.
 
“Bildiriş” qəzeti. İstanbul, 1930, N3. 
90.
 
“Bildiriş” qəzeti. İstanbul, 1931, N33. 
91.
 
Cahangir Kazımbəyin çıxışının mətni. “Azərbaycan” qəzeti, Berlin, 1943-cü il, 
N46(74), Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
92. Cahangir   bəy   K.   Gəncə   üsyanı   haqqında   xatirələr. “Azərbaycan” qəzeti, 
Bakı, 1993, N123-124 (639-640). 
93.
 
“Cavanşir yurdu” qəzeti. İsmayıllı, 1992, N50(5982). 
94.
 
“Cavanşir yurdu” qəzeti. İsmayıllı, 1992, N51(5983). 
95.
 
“Cavanşir yurdu” qəzeti. İsmayıllı, 1992, N52(5984). 
96.
 
Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. “Azadlıq” qəzeti, 2000, N61(1570). 
97.
 
Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. “Azadlıq” qəzeti, 2000, N65(l574). 
98.
 
Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. “Azadlıq” qəzeti, 2000, N64(l573). 
99.
 
Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. “Azadlıq” qəzeti, 2000, N63(l5772). 
100.
 
Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. “Azadlıq” qəzeti, 2000, N57(1566). 
101.  Ceyhun    Baba.  Məhəmməd    Əmini    üçüncü    dəfə    görə  bilmədim.  “Şans” 
qəzeti, Bakı, 1999, N76(76). 
102.
 
Çəmənzəminli Y. V. Xarici siyasətimiz. Bakı, 1993, s 38. 

103.
 
“Ekspress”, qəzet, Bakı, 2001, N86. 
104.
 
“Ekspress”, qəzet, Bakı, 2001, N87. 
105.
 
Əliyev Ə. Əlincə yaddaşı. Naxçıvan, 1914-1992. Bakı, 1997. 
106.
 
Əciyev  C.  Gizli  müşavirə.  “Ulduz”  jurnalı,  Bakı,  1998,  s.  71. 
107.    Əlizadə  M.    Fətəlibəylinin  qətli  münasibəti  ilə  M.    Ə.  Rəsulzadənin  nitqi. 
“Müxalifət” qəzeti, Bakı, 1991, N6(06). 
108.
 
Əkbər  İ.  Amerikan  Komitəsinin  vitse-prezidenti  Robert  Kellə  məktub. 
Azadlıq  Radiosundakı  verilişinin  mətni.  Ramiz  Abutalıbovun  şəxsi  arxivindən. 
Surəti müəllifdədir. 
109.
 
Muğal Əflan. Əbdürrəhman Fətəlibəyli. “Mücahid”, İstanbul, 1961, N43-44, 
s. 13-14. 
110.
 
Fətəlibəyli Ə. Düdənginski. Ailəsinin və qohumlarının sürgünə göndərilməsi 
ilə bağlı sənədlər. Abid Tahirlinin şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
111.
 
Fətəlibəyli  Ə.  Düdənginskinin  İngiltərənin  Baş  Naziri  K.  Ettliyə  məktubu. 
Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
112.
 
Fətəlibəyli Ə. Düdənginski.  Azərbaycan xalqının böyük oğlu. “Azərbaycan” 
jurnalı, Münhen, 1952, N6-7, s. 6-7. 
113.
 
Fətəlibəyli  Ə.  Düdənginski.  Kreml  hürr  dünyanın  gözü  önündə  hürriyyət 
əleyhinə xalqlar konqresi çağırdı. “Azərbaycan” jurnalı, 1953, Münhen, N8, s. 26. 
114.
 
Fətəlibəyli Ə. Sovet-Fin hərbi. “Azərbaycan” jurnalı, Münhen, 1953, N10, s. 
13. 
115.
 
Fətəlibəyli  Ə.  Düdənginski.  Kommunizm  utopiyadır.  “Azərbaycan”  jurnalı, 
Münhen, 1953, N11, s. 26. 
116.
 
Fətəlibəyli Ə. Düdənginski. General Biçeraxova aid məktub. “Sabah” qəzeti, 
Bakı, 15. 30. 05, 1992. 
117.
 
Fətəlibəyli Ə. Milli  Azərbaycan Qurultayındakı çıxışı.  İ.  Əkbərin  “Azadlıq” 
Radiosundakı  verilişində  səsləndirilib.  Ramiz  Abutalıbovun  şəxsi  arxivindən. 
Surəti müəllifdədir. 
118.
 
Fətəlibəylinin  qətli  münasibəti  ilə  M.  Ə.  Rəsulzadənın  nitqi.  “Azərbaycan” 
jurnalı, Ankara, 1954, N9 (33), s. 11-14. 
119.
 
Fətəlibəyli Ə. Düdənginskinin C. Hacıbəyliyə göndərdiyi 1952-ci il 04 yanvar 
tarixli məktub. Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
120.
 
Fətəlibəylinin  qətli  münasibəti  ilə  “Azadlıq”  Radiosunun  matəm  xəbəri. 
Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
121.
 
Fətəlibəylinin  qətli  münasibəti  ilə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  çıxışının  mətni.  A. 
Tahirlinin şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
122.
 
Fuad  Əmircanın  çıxışı.  “Azərbaycan”  qəzeti,  Berlin,  1943,  N46(47).  Ramiz 
Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
123.
 
Gənc Azər; istintaq materialları üzrə, Bakı, 1993, s.28 
124.
 
Hafız S. Əbo bəy kimdir? “Hikmət” qəzeti, Bakı, 1991, N10. 

125.
 
Hafiz S. Maarif Teymur. Əbdürrəhman bəy Düdənginski. “Mübarizə” qəzeti, 
Bakı, 1991, N 27 (31). 
126.
 
Hacıbəyli C. Visbadendən - Ştaraberqə. “Azərbaycan” jurnalı, Münhen, 1952, 
N3, s. 3-4. 
127.
 
Hacıbəyli  C.  Koordinasyon  mərkəz.  “Azərbaycan”  jurnalı,  Münhen,  1952, 
N6-7,9. 3-4. 
128.
 
Hilal M. Almaniya böhranı. “İstiqlal” qəzeti, Berlin, 1932, N2. 
129.
 
İlhamə. Partizan Tanante. “Üç nöqtə” qəzeti, Bakı, 2001, N48 (332). 
130.
 
İlkin Q. Nuru Paşa haqqında həqiqətlər. “Günay” qəzeti, Bakı, 1995, N51. 
131.
 
İbrahimli  X.  Məni  danışdırın,  ürəyimi  sizə  açaram.  “Yeni  Müsavat”  qəzeti, 
Bakı, 1993, N27. 
132.
 
İbrahimli X. Azərbaycan Siyasi Mühacirəti (1920-1991). Bakı, Elm, 1996, s. 
304. 
133.  İbrahimli  X.,  Zeynalov  R.  Müsavat  Partiyasının  1920-ci  il  27  Aprel 
istilasından sonrakı fəaliyyəti tarixindən. “Müsavat” jurnalı, Bakı, 1993, Nl (5). 
134.
 
İbişov  F.  Azərbaycan  kəndində  sosial-siyasi  proseslər  (1920-1930),  Bakı, 
Mütərcim, 1996, s.167 
135.
 
İsgəndəroğlu. İkinci Dünya müharibəsində Qafqasya könüllüləri. “Qafqasya” 
jurnalı, Münhen, 1952, N6-8, s. 25-26. 
136.
 
İsrafil  İsrafilbəyovun  çıxışının  mətni.  “Azərbaycan”  qəzeti,  Bakı,  1943, 
N46(47). Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
137.
 
İsmayılzadə  M.,  Məmməd  S.  Mühacirətdə  olanlar.  “Yeni  Müsavat”  qəzeti, 
Bakı, 11. 03. 1993. 
138.
 
İkinci  Dünya  müharibəsində  alman  bayrağı  altında  olan  gürcülər.  Tbilisi, 
1994, s. 591. (Gürcü dilində). 
139.
 
“Kavkasya”, jurnal, Münhen, 1952, N9. 
140.
 
“Kavkasya” jurnalı. Münhen, 1952, N10. 
141.
 
“Kavkasya”, jurnal, Münhen, 1952,N11-12. 
142.
 
“Kafkasya”, jurnal, Münhen, 1951, N4-5, s. 48. 
143.
 
Kəngərli  M.  Məcid  Musazadə  (Qarsalani).  “Ədəbiyyat”  qəzeti,  Bakı,  1992, 
N7 (2806). 
144.
 
Kəngərli M. Azərbaycan Kültür Dərnəyinin Ankarada 1954-cü ilin dekabrın 
19-da,  Ə.  Fətəlibəylinin  matəmi  münasibəti  ilə  keçirdiyi  toplantıdakı  nitqinin 
mətni. Ramiz Abutahbovun şəxsi arxivi. Mətnin surəti rnüəllifdədir. 
145.
 
Kəngərli M. Ə. Düdənginskinin hesabına dair. “Kavkasya” jurnalı, Münhen, 
N9, s. 25-29. 
146.
 
Kəngərli  M.  Xocalı  qətliamının  xəyanətlərlə  dolu  iç  üzü.  “Azərbaycan” 
jurnalı, Ankara, 1995, N301, s. 18-22. 
147.
 
Kəngərli M. Fuad Əmircan. “Azərbaycan” jurnalı, Bakı, 1995, N304, s. 26. 
148.
 
Qayıbov A. Xatirələrim. “Azərbaycan Ordusu” qəzeti, Bakı, 1993, N16. 
149.
 
Qasımov M. Xarici dövlətlər və Azərbaycan. Bakı, Qanun, 1998, s. 356. 

150.
 
Qaraca Ə. Azərbaycanın yeni tarixinə qısa bir baxış. Ankara, 1982, s. 24. 
151.
 
Qaffarov T. Azərbaycan tarixi: 1920-1991. Bakı, Mütərcim, 1989, s. 356. 
152.
 
Qabliani Q. Mənim xatirələrim, İkinci Dünya müharibəsi. C. 1. Kutaisi, 1998, 
s. 335. (Gürcü dilində) 
153.
 
Qurban T. Əsirlikdə görüş. “Dalğa” qəzeti, Bakı, 25.12.1990. 
154.
 
Maqomanın  çıxışının  mətni.  “Azərbaycan”  qəzeti.  Berlin,  1943,  N46(47). 
Ramiz Abutahbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
155.
 
“Müsavat” bülleteni. Berlin, 1962, N4. 
156.
 
Müsavat Partiyasının sorğu kitabı. Bakı, 1994, s. 29. 
157.
 
“Müsavat”, jurnal, Bakı, 1995, N5(9). 
158.
 
Musazadə  M.  Azərbaycan  Qızıl  Ordusunun  qurulması  və  ləğv  edilməsi. 
“Azadlıq”  Radiosunda  efırə  getmiş  verilişin  mətni  Məcid  Musazadənin  şəxsi 
arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
159.
 
Musazadə  M.  Stalin  terrorunun  qurbanları:  Əliheydər  Qarayev.  “Azadlıq” 
Radiosunda  efirə  getmiş  veriliş.  Məcid  Musazadənin  şəxsi  arxivindən.  Surəti 
müəüifdədir. 
160.
 
Musazadə M. Azərbaycanın Şaumyan fitnəkarlığından qurtulması münasibəti 
ilə.  “Azadlıq”  Radiosunda  efirə  getmiş  veriliş.  Məcid  Musazadənin  şəxsi 
arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
161.
 
Musazadə  M.  Qarabağın  zəngin  tarixinə  dair.  “Həqiqət”  qəzeti,  Bakı,  1991, 
N20 (25). 
162.
 
Musazadə M. BMT-nin Baş katibi T. Heylerə məktub. M. Musazadənin şəxsi 
arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
163.
 
Musazadə M. Türkiyə prezidenti Turqut Özala  məktub. Məcid Musazadənin 
şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
164. Musazadə M. “Gənclik” jurnalına göndərdiyi məktub. “Gənclik” jurnalı, Bakı, 
1988, N 4, s. 38. 
165.
 
Musazadə  M.  İndi  və  ya  heç  bir  zaman.  “Elm”  qəzeti,  Bakı,  1990,  N46-47 
(254-255). 
166.
 
Musayev N. Desəm öldürərlər, deməsəm ölləm. “Ədalət” qəzeti, Bakı, 1990, 
N13. 
167.
 
Musayev  İ.  Azərbaycanın  Naxçıvan  və  Zəngəzur  bölgəsində  siyasi  vəziyyət 
və  xarici  dövlətlərin  siyasəti  (1917-1921-ci  illər).  Bakı,  Bakı  Universiteti 
nəşriyyatı, 1998, s. 385. 
168. Mustafa Haqqı Türkəqul. Qızıl Rus İmperatorluğu qan üzərində qurulmuşdur. 
“Kafkasya” jurnalı, Münhen, 1952, N14, s. 13-16. 
169.
 
Mədətov  Qaraş.  Azərbaycan  Böyük  Vətən  müharibəsində,  Bakı,  Elmlər 
Akademiyası nəşriyyatı, 1965, s. 503. 
170.
 
Məmmədzadə M. B. Azərbaycanda köylü hərəkatı. “Bildiriş” qəzeti, İstanbul, 
1931, N24. 
171.
 
Məmmədzadə M. B. Milli Azərbaycan Hərəkatı. “Nicat” qəzeti, 1991, s. 246. 

172.
 
Məmmədzadə  M.  B.  Hər  şeydən  öncə  milli  istiqlal.  “Kafkasya”  jurnalı, 
Münhen, 1952, N15. 
173. Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsi. Bakı, Yazıçı, 1993, s.l 18.  
174.  Nağıyev  R.  Mükafat  kimə  düşür?  “Kommunist”  qəzeti,  Bakı,  1990, 
N237(21305). 
175.
 
“Odlu Yurd”, jurnal, İstanbul, 1929, N8. 
176.
 
Ramazan T. Çılğınlıq qurbanları. “Kafkasya” jurnalı, Münhen, 1952, N13, s. 
19-21. 
177.
 
Rana. Onlar türklərdir. Bakı, Azəməşr, 1993, s. 128. 
178.
 
Rəsulzadə  M.  Ə.  Fətəlibəylinin  qətli  münasibəti  ilə  nitqi.  “Azərbaycan” 
jurnalı, Ankara, 1954, N9(33), 1954, s.12-14. 
179.
 
Rəsulzadə M. Ə. Demokrasi və sovetlər. “İstiqlal” qəzeti, Berlin, 1933, N30. 
180.
 
Rəsulzadə  M.  Ə.  Əsrimizin  Səyavuşu.  Çağdaş  Azərbaycan  ədəbiyyatı. 
Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı, Gənclik, 1991, s.110.  
181.
 
Rəsulzadə M. Ə. Azərbaycan davası. Bakı, Ay-Ulduz, 1998, s. 64. 
182.
 
Rəsulzadə M. Ə. Bolşeviklərin Şərq siyasəti. Bakı, Sabah, 1994, s. 130. 
183.
 
Rəsulzadə M. Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, Elm, 1990, s. 112. 
184.
 
Rəfiyev B. Aysberqin sualtı hissəsi. Bakı, Gənclik, 1995, s. 35 
185.
 
Rəhimova R. İnsanın taleyi. “Günay” qəzeti, Bakı, 1992, N80 (336). 
186.
 
“Sərhəd”, qəzet, Bakı, xüsusi buraxılış, dekabr, 2000-ci il, N2-3. 
187.
 
Sov. İKP Tarixi, Bakı, 1972. 
188.
 
Sultanlı V. Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatı, Bakı, Şirvannəşr, 1998. 
189.
 
Ştemenko S. M. Baş Ştab müharibə illərində. Bakı, Azərnəşr, 1972, s. 413. 
190.
 
“Üç nöqtə”, qəzet, Bakı, 2001, N51(335). 
191.
 
“Üç nöqtə”, qəzet, Bakı, 2001, N54(338). 
192.
 
“Üç nöqtə”, qəzet, Bakı, 2001, N56(340). 
193.
 
“Üç nöqtə”, qəzet, Bakı, 2001, N59(343). 
194.
 
Vəli Qəyyumun çıxışının mətni. “Azərbaycan” qəzeti, Berlin, 1943, N46(47). 
Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən. Surəti müəllifdədir. 
195.
 
Yaqublu N. Müsavat Partiyasının tarixi. Bakı, Ay-Ulduz, 1997, s. 327. 
196.
 
Yaqublu N. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, Gənclik, 1991, s. 305. 
197.
 
Yaqublu N. Ağrılı ömürlər. Bakı, Yazıçı, 1990, s. 320. 
198.
 
Yaqublu N. Hitler onu tanıyırdı. “Səhər” qəzeti, Bakı, 1992, N88(375). 
199.
 
Yaqublu N. Hitlerlə üz-üzə. “Aydınlıq” qəzeti, Bakı, 1991, N19(41). 
200.
 
Yaqublu  N.  Mayor  Fətəlibəyli  Düdənginski.  “Azərbaycan”  qəzeti,  Bakı, 
1992, N6(121). 
201.
 
Yurdsevər  Ə.  V.  Azərbaycan  istiqlal  savaşından  səhnələr.  “Azərbaycan” 
jurnalı, Ankara, 1960, N12, s. 14-16. 
202.
 
“Yeni Qafqasiya”, jurnal, İstanbul, 1924, N15. 
203.
 
Zeynalov  R.,  İbrahimli  X.  Müsavat  Partiyasının  1920-ci  il  27  Aprel 
işğalından sonrakı fəaliyyəti tarixindən. “Müsavat” jurnalı, Bakı, 1995, N5, s.6-19.