Nizomiy nomidagi tdpu pedagogika va psixologiya-fakulteti

Alisher Navoiy odamiylikning asl maqsadini shunday ta’riflaydi: Odami ersang demagil odami,
Onikim yoʻq xalq gʻamidin gʻami.

Kimki xalqqa qanday muomalada boʻlsa xalq ham unga shunday muomalada boʻladi, “sen xalqqa qancha aralashsang xalq ham senga shuncha yondashadi”, degan naqllar bejiz tugʻilmagan.

“Ey aziz,— deydi Muhammad Jabalrudiy, — xalqingga doimo yaxshilik qil, qilgan yaxshiliging ulardan senga qaytadi. Hech kimsaga qasddan yomonlik qilma, kimki yomonlik qilsa qilgan yomonligi, shubhasiz, oʻziga qaytadi”.2
Barhurdar ibn Mahmud aytganidek, arjumandlik bayrogʻini koʻtaruvchilar va sarbalandlik nogʻorasini chaluvchilar qanday kishilarki, ular xalqning tinchligini va osoyishtaligini oʻylaydilar va kecha-kunduz shu haqda fikr qiladilar, barcha kishilarni oʻz aka-ukalaridek koʻradilar, birovning lil shishasini gʻazab toshi bilan sindirmaydilar, adovat va jafo tikanini bechoralik sahrosida yurgan yalanoyoqlar oyogʻi ostiga tashlamaydilar.3

Xalq bilan hamnafas, hamdard boʻlish, unga yaxshi kunlarda ham, boshiga musibat tushgan qorongʻi kunlarda ham sadoqatli boʻlib, astoydil xizmat qilish moʻmin-musulmon farzandi uchun eng katta baxt hisoblanib, kelgan. “Yaxshi hayot va uzoq yashah uchun, xalqning duosi va shodligidan yaxshiroq posbon va qoʻriqlovchi yoʻq”4 deydi, Barxurdor ibn Mahmud.

Yozuvchilar, ziyolilar uchun xalqparvarlik oʻz asarlarida xalqning mehnati, hayoti, orzu-umidlarini badiiy obrazlarda aks ettirib, ularning ichki dunyosini boyitish, ma’naviy barkamolligi, dunyoqarashini shakllantirishga koʻmaklashishdan iborat, deb bilmogʻimiz lozim.
Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida musulmon sharqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qoʻllanma vazifasini oʻtagan koʻp pandnomalar, xalq kitoblari yaratilgan. Bu oʻrinda Prezidentimizning quyidagi soʻzini eslash oʻrinli: “...bizning ulugʻ ajdodlarimiz oʻz davrida komil inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini eslashimiz kerak, deb bilaman. Ota-bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan or-nomus, uyat va andishga, sharm-u hayo, ibo va iffat kabi yuksak axloqiy tuygʻu va tushunchalar bu kodeksning asosiy ma’no-mazmunini tashkil etadi”.2

Komil inson fazilatlarini oʻzida ifoda etgan asarlar sirasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa’diyning “Guliston”, “Boʻston”, Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqi muxsiniy” va boshqalar. Bu asarlarning koʻpchiligida odil shoh va adolat, halollik va soflik, poklik, toʻgʻrilik, insonparvarlik, ma’rifatli boʻlish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan.
Alisher Navoiyning “Nasoyim-ul muhabbat” asarida komil insonga xos xususiyatlar, uning sharqona fazilatlari sanab oʻtilgan. Bular qatoriga ulugʻ mutafakkir quyidagilarni kiritadi: tavba, halol luqma bilan qanoatlanish, oʻz kasbidan topib kun oʻtkazish, shariatga rioya etish, barchadan oʻzini kam deb bilish, hatto farzandlari, xizmatkorlariga qoʻpollik qilmaslik, chuchuk tilli boʻlish – yaxshi, muloyim tilli boʻlish, rahmdil, sahiy, mard, halim, xushhulq, sabrli, sadoqatli, vafoli boʻlish, rozi-rizolik bilan kun oʻtkazish, riyozat chekishdan qoʻrqmaslik va boshqalar.
Shu tariqa oʻtmishda komil insonning oʻziga xos axloq kodeksi ishlab chiqilgan boʻlib, bu sifatlarga ega boʻlish har bir odamning orzu-armoni deb qaralgan. Komil inson haqidagi gʻoyalar katta ijtimoiy-axloqiy, ma’naviy ahamiyatga ega.
Komil inson iymon va e’tiqodlilik, halollik va poklikning oliy timsoli. Biz hammamiz shunga intilib yashamogʻimiz lozim. Mustaqil Oʻzbekistonning bozor munosabatlariga oʻtish sharoitida iymonli boʻlish, halollik va poklik, vijdonli va diyonatli boʻlish nechogʻlik zarur ekanligi hammamizga ayon. Quyidagi ta’rifda komil insonning asosiy xususiyatlari har taraflama chuqur va teranlik bilan bayon qilingan: “Komil inson deganda, biz avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan oʻzgalarga ibrat boʻladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”.
Muxtasar qilib aytganda, sharq ma’naviy merosida ma’naviyat va ma’naviy barkamollik masalalariga katta e’tibor berilganligining asosiy sabablaridan biri inson va uning hayoti eng oliy qadriyat ekanligidadir. Sharq ma’naviyatida dunyodagi barcha ne’matlar insonning faqatgina yaxshi yashashi uchungina xizmat qilmogʻi shart ekanligi e’tirof etiladi. Chunki, bu ne’matlarning barchasi insonning moddiy ehtiyojlarini qondirishi mumkin, halos. Shuning uchun bu birlamchi masala emas. Masalaning avvali, insonning ulugʻligi hamda yuksak kamolatga yetishish orqali Komil inson martabasiga erishish yoʻlidir. Moddiy va ma’naviy hayot uygʻunligi eng toʻgʻri yoʻl ekanligi va bu bilan avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir koʻrsatadigan ma’naviy merosning ahamiyati juda katta ekanligi asoslangan. Holbuki, oʻsib kelayotgan avlod, komil inson boʻlish, halollik, toʻgʻrilik, poklik va adolat bilan kun kechirish kabi koʻpdan-koʻp olijanob fazilatlarning ma’no-mazmunini nafaqat chuqur anglash, balki ana shunday xususiyatlarga ega boʻlish, ularga doimo amal qilib yashash-odamzotning ma’naviy boyligini, komilligini belgilab beradigan asosiy mezon sanaladi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT