Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

Asbob-uskunalarni ishga sozlash, xom-ashyo, namuna, kо‘rgazmali 
qurollar va texnik vositalarni tayyorlash. 
О‘quv ustaxonalarida mashg‘ulotlarni 
yaxshi tashkil etish, ularni о‘tkazishning tо‘g‘ri metodikasini qо‘llash, о‘quvchilar 
tomonidan tehnikaviy bilimlar, mehnat malakalari va kо‘nikmalari muvaffaqiyatli 
о‘zlashtirilishi uchun о‘quv ustaxonalarning jihozlanishi texnikaning hozirgi 
darajasiga, yuksak mehnat madaniyatiga muvofiq kelishi va ularda mehnat ta’limi 
dasturining barcha mavzularini о‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratilgan bо‘lishi 
lozim. 
Mehnat ta’limining asosiy darslari nazariy va amaliy mashg‘ulotlardan iborat. 
О‘quvchilar mehnat ta’limining nazariy asoslarini о‘zlashtirishlari uchun taxminan 
20 % о‘quv vaqtini sarflashga rejalanadi. Uyda va mehnat kutubxonasida mustaqil 
ravishda har bir mavzuning nazariy asoslarini о‘zlashtirishlari lozim. Bu holatni 
ilmiy jihatdan aniqlashda mehnat ta’limi о‘qituvchisi uchun maktab kutubxonasi 
va tegishli zamonaviy texnik-texnologik, umumiy ta’lim fanlarga, fan-texnikaga 
oid jurnallar va boshqa manbalar rо‘yxati, internet va qо‘lda tayyorlangan 
modellar, moslamalar, didaktik materiallar, axborotnomalar, о‘quvchilarga 
mо‘ljallangan kichik tо‘plamlar qо‘shimcha manba bо‘lib xizmat qiladi. 

---

194 
О‘qituvchi ustaxonalarda mavjud bо‘lgan stanoklar, asbob-uskunalarni 
dastgohlarni, moslamalarni ta’mirlab, amaliy va laboratoriya darslariga tayyorlab 
qо‘yish, amaliy ish obyektlar uchun xom ashyolar tо‘plash, eskizlar, chizmalar, 
texnologik xaritalar ishlab chiqish lozim. 
О‘quvchilar tayyorlagan buyumlarni, ishlarni yakunlagan holatini nazorat 
etishga qaratilgan savollar, testlar, namunalarni ishlab chiqish darsga 
tayyorgarlikni tashkil etadi. 
Sо‘ngi yillarda mehnat ta’limi jihozlari rо‘yxati ta’limining yangi vositalari 
hisobga sezilarli kengaydi va hozirgi kunda 400 nomdan iborat. Bular 220 har xil 
turli asboblar, moslamalar, stanoklar, 16 xil priborlar, 30 xildan ortiq modellar va 
ularning qisimlari, 14 xil tо‘plamdagi jadvallar va plpkatlar, 120 dan ortiq ekran 
vositalar va qо‘llanmalaridan iborat. Buning hammasi mehnat ta’limining 
politexnik yо‘nalishini kuchaytirish, о‘quvchilarga texnika,texnalogiya, iqtisodiyot 
va hozirgi zamon ishlab chiqarishni tashkil asoslarini chuqurroq va tо‘liqroq ochib 
berish, ulardan har turli materiallarga mexanik ishlov berishning dastlabki 
kо‘nikmalarini ertaroq shakllantirish zaruratidan kelib chiqqan. 
Pedagogik nuqtai­nazardan о‘quv-moddiy ta’minot о‘quv-tarbiya jarayoni 
samaradorligini va sifatini oshirishga, ta’limning politexnik va kasbga 
yо‘naltiruvchi jihatlarni tо‘liq amalga oshirilishini ta’minlashga zamin yaratishi 
kerak. О‘quvchilarga ta’lim vositalari orqali beriladigan axborot ilmiy jihatdan 
tо‘g‘ri bо‘lishi, о‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini oshirishga imkon berishi 
lozim. 
Iqtisodiy jihatdan о‘quv-moddiy baza maqsadlarni mehnat о‘quv-tarbiya 
jarayoni sifatiga zarar yetmaydigan holda amalga oshirish imkonini beradigan 
о‘quv jihozlaridan tо‘liq foydalanishga qaratilgan bо‘lishi zarur. 
О‘quv-kо‘rgazmalar va о‘quv jihozlari tarkibida, odatda kamyob va 
qimmatbaho materiallar bо‘lmasligi, ularni tayyorlash asossiz ravishda ortiqcha 
harajatlar talab qilmasligi va ommaviy ravishda maktablar sotib olish imkoniga ega 
bо‘lishi kerak. Iqtisod nuqtai­nazaridan о‘quv jihozlari ustida о‘qituvchilar va 
о‘quv ustalari ishlashlari lozim. 

---

195 
Umumiy ta’lim maktablari sharoitida о‘quvchilarning mehnat va kasb-
hunarga yо‘naltirish sifatini yaxshilash xamda takomillashtirish uchun о‘quv 
ustahonalari va laboratoriyalarida har bir kiritilgan kasb va ixtisosliklarning asbob-
uskunalarini, moslamalarini ishga sozlash, ta’mirlash hamda qayta tayyorlashni 
tashkil etish va ularning metodikasini hal qilish axamiyatga ega. Chunki 
о‘quvchilar xuddi ana shular orqali texnik-texnalogik operatsiyalarni bajarish 
asosiy faoliyatlariga yо‘naltirilgan. Shuningdek, mehnat ta’limining har bir 
yо‘nalishi bо‘yicha asbob-uskunalarni ishga sozlash uchun о‘quvchilar eng avvalo 
qо‘llaydigan asbob-uskunalarni tuzilishini mukammal о‘rganishlari zarur. 
Asbob-uskunalarni ishlatish va ularni qо‘llashga sozlashni asbob-uskunalar va 
moslamalar yuzasidan bajariladi: 
1)
Turlari, tuzilishlari, xususiyatlarini о‘rganib mavjud kamchiliklarni 
bartaraf etib ishga sozlash; 
2)
Qо‘llanishlari, qо‘llanish usullari va texnologiyasini о‘rganib, mavjud 
kamchiliklarni bartaraf etib ish obyektlarga sozlash; 
3)
Tayyorlash texnologiyasi standartlar, sifat belgilarni о‘rganib mavjud 
kamchiliklarni bartaraf etib, stanok mashinaga qо‘llash; 
4)
Tayyorlashda qо‘llaniladigan usullar, operatsiyalar, asbob-uskunalar, 
moslamalar, 
stanoklarni 
о‘rganib, mavjud kamchiliklarni bartaraf etib 
moslashtirish; Ishchilar mutaxassislarni qayta tayyorlash, malaka oshirish; 
5)
Tayyorlashda 
ishlatiladigan, 
materiallar, 
texnologiyasi, 
sifatlarini 
yaxshilash. 
Mehnat ta’limi nazariy hamda amaliy mashg‘ulotlarida о‘quvchilarni 
qо‘llaniladigan xom-ashyolar va namunalar bilan tanishtirish hamda 
foydalaniladigan metodikasini yoritish о‘ziga xos о‘rin egallagan. Mehnat ta’limi 
yо‘nalishlari bо‘yicha joriy etilayotgan tashkiliy, metodika va boshqa masalalar 
qatorida moddiy­texnik baza, ayniqsa xom-ashyo va namunalar bilan ta’minlash 
eng murakkab va dolzarb muammodir. О‘quvchilar buni inobatga olishlari bilan 
birga mavjud imkoniyatlardan xabardor bо‘lishi maqsadga muvofiqdir. 

---

196 
Yog‘och ishlov berishda amaliy tashkilot hamda yog‘ochsozlik 
korxonalaridan asosiy mahsuloti (eshik, rom, imoratsozlik detallari va boshqa 
buyurtmalardan ortib qolgan bо‘laklar, qirindilar, bahor va kuz davrlarda 
daraxtlarni kaltalash holatida paydo bо‘lgan sarjinchalar va kо‘zsiz dumaloq 
bо‘laklar - yog‘ochsozlik mehnati uchun xom-ashyo tarzda qо‘llanishi eng 
ommaviy tajriba hisoblanadi, ulardan mehnat ta’limi jarayonida turli buyumlar 
(bolg‘a va iskanalar uchun dastalar, sabzavot tо‘g‘raydigan taxtalar, yog‘och 
g‘о‘lasining arralangan namunalari, yelimlangan yog‘och vaza va hokazo) 
tayyorlanib ijtimoiy foydali mehnat mahsulotlarga aylanadi.
Mehnat ta’limida о‘quvchilarni xom-ashyolar bilan tanishtirish, shuningdek, 
ularni nazariy hamda tarixiy ma’lumotlar bilan ham tanishtirish, fikrlash 
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan namunalar (detallar, mexanizmlar, 
stanoklar, 
texnik-texnologik 
jarayonlar 
xaritalari, 
qog‘oz-kartonlardan 
tayyorlangan maketlar) keng qо‘lanilmoqda. 
 
Metallarga ishlov berishda otaliq tashkilot hamda metalsozlik korxonalarida 
asosiy ishlab chiqarishda tayyorlanadigan mahsulotlar jarayonida ortib qolgan 
chiqindilar: tunuka, quyma va boshqa qoldiqlar, metallsozlik ishlarida paydo 
bо‘lgan parchinlar, brak holiga kelgan turli shakldagi detallar, berish mehnat 
ta’limida metalga ishlov uchun xom ashyo sifatida qо‘llaniladi. Shu bilan birga 
metallarni qirqish jarayonida shu tariqa yig‘ilgan metal chiqindilari ham xom-
ashyo bо‘la oladi. Ulardan mehnat ta’limi darslarida metaldan tayyorlagan 
о‘yinchoqlarning buzilgan qismlari, simlar ham mehnat ta’limi darslarida asboblar, 
maketlar, modellar yasash mumkin. Ular turli shakldagi detallarni shtangensirkul 
bilan о‘lchash, nazorat ishlarni bajarish uchun mehnat obyekti vazifasini bajaradi. 
Metallardan tanlab olingan shvellersimon detallar parmalash operatsiyalarini 
bajarishga 
tayyorlanadi. 
Shundan 
о‘quvchilar tushunadilarki, tashlandiq 
detallardan (qaysi shaklda bо‘lmasin) ham о‘quv ishlarini bajarishda foydalanish 
mumkin. Bu birinchidan, о‘quvchilarni izlanish, ijod qilishga undaydi, chunki 
ma’lum bо‘lmoqdaki, detallar qaysi holatda bо‘lmasin, ulardan har xil texnologik 

---

197 
operatsiyalarni bajarishda foydalanish uchun imkoniyat topiladi, ikkinchidan, 
о‘quvchilarga iqtisodiy tarbiya berishga yordam beradi. 
Mehnat ta’limida xom-ashyo va namunalar qaysi holatda, shaklda va qanday 
materialdan bо‘lmasin, ular о‘quvchilar uchun u yoki bu texnologik operatsiyalarni 
о‘zlashtirishlarida о‘quv obyekti bо‘la oladi. Turli о‘lcham va shakldagi tunuka 
bо‘laklari kavsharlash operatsiyalarning turli xillarni о‘zlashtirishga olib keladi. 
Mazkur tunuka barchalari xom ashyo sifatida qо‘llaniladi. Xom-ashyo 
materiallardan о‘quvchilar chilangarlik ustaxonasida knopkalar ishlab chiqaradigan 
asbob tayyorlashlari maqsadga muvofiq bо‘adi. Bunday moslamani 8-10 mm li 
simdan tayyorlash mumkin. 
Shunday qilib xom-ashyo turlari va namunalar о‘quvchilar uchun texnika-
texnologiya, materialshunoslik, qirqish nazariyasi, ustaxonada о‘zlashtirilgan 
chilangarlik, tokarlik, frezerlash, parmalash va boshqa о‘quv mashg‘ulotlari 
bо‘yicha shakllangan bilim, kо‘nikmalarni malaka darajaga kо‘tarish uchun zamin 
yaratiladi. 
Shu tarzda gazlamaga ishlov berish texnologiya, pazandachilik, qishloq 
xо‘jalik hamda milliy hunarmandchilik yо‘nalishlarida ham mavjud xom-ashyo va 
namunalardan foydalanish holatlarini yaratilsa maqsadga muvofiq bо‘ladi.