Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

1.2 Zamonaviy o`qituvchi obrazi va unga qo`yiladigan talablar

O`qituvchilik – inson jamiyati tarixi boshlangandan e’tiboran davom etib, shu bilan birga hamma vaqt jamiyat va jamoatchilik tomonidan e’tiborga loyiq e’zozlab kelingan kasbdir. “... O`qituvchi – deydi Al Forobiy, - aql-farosatga, chiroylik nutqqa ega bo`lishi va o`quvchilarga aytmoqchi bo`lgan fikrlarini to`la va aniq ifodalay olishni bilmog`i zarur.” U o`z fikrini davom ettirib:

“O`qituvchi va rahbarning vazifasi dono davlat rahbari vazifasiga o`xshaydi, shu sababli o`qituvchi eshitgan va ko`rganlarining barchasini eslab qolishi, aql-farosatga, chiroylik nutqqa ega bo`lishi, o`qituvchilarga aytmoqchi bo`lgan fikrlarini to`la va aniq ifodalab berishni bilmog`i lozim. Shu bilan birga o`z nomusini qadrlashi, adolatli bo`lmog`i lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo`ladi va baxt cho`qqisiga erishadi,” – deb ta`kidlaydi.
Abu Ali Ibn Sinoning fikricha, “... O`qituvchi matonatli, sof vijdonli, rostgo`y va bolani tarbiyalash metodlarini, ahloq qoidalarini yaxshi biladigan odam bo`lmog`i lozim. O`qituvchi o`quvchining butun ichki va tasjqi dunyosini o`rganib, aql qatlamlariga kirolmog`i lozim.” Nosiriddin Tusiy o`zining “O`qituvchilarni tarbiyalash to`g`risida” degan asarida shunday deydi: “... O`qituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib bo`lmaydigan darajadagi isbot qilishni bilishi, o`z fikrlarining to`g`riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo`lishi lozim... o`qituvchi nutqi hech qachon va hech qayerda zaharxandali, qo`pol yoki qattiq bo`lishi mumkin emas. Ars paytida o`qituvchining o`zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin...
Zamonaviy maktab o`qituvchisi qator vazifalarni bajaradi. O`qituvchi – sinfdagi o`quv jarayoni tashkilotchisidir. O`qituvchi o`quvchilar uchun dars payti, qo`shimcha darslarda va shu bilan birga darsdan tashqari hollarda ham kerakli maslahatlar berishda bilimlar manbaidan biridir.
Ko`pchilik o`qituvchilar sinf rahbari vazifasini bajarib, tarbiya jarayoni tashkilotchilari bo`lib hisoblanadilar. Zamonaviy o`qituvchi ijtimoiy psixolog bo`lmasligi mumkin emas. Shuning uchun ham o`quvchilar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni yo`lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Ma’lumki, pedagogik faoliyat – kishi mehnatining eng murakkab sohalaridan biridir. Jamiyat tomonidan qo`yiladigan talablaridan eng muhimi o`qituvchining shaxsi va uning kasbi bilan bog`liq xislatlariga qaratilgan.
O`qituvchining eng muhim shaxsiy xislatlari quyidagilardir:
- O`qituvchining o`z Vataniga sodiqligi, bolalarni sevishi, ularni insonparvarlik ruhida tarbiyalash istagi, o`z yurti, ona tili, o`z xalqining tarixi va uning madaniyatini sevishi, davlatning mustaqilligi g`oyasida yashashidan iboratdir;
- Ijtimoiy javobgarlikni yuksak darajad his etishi;
- Olijanobligi, aql-farosatli, ma’naviy pok;
- O`zini qo`lga ola bilishi, sabr-toqattli, bardam, matonatliligidir.
Jamiyatning o`qituvchilik kasbiga qo`yadigan asosiy talablari quyidagichadir:
- Keng bilim saviyasiga ega bo`lishi, turli bilimlardan xabardor bo`lishi;
- Yosh pedagogik psixiologiya, ijtimoiy psixiologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi hamda makyab gigiyenasidan chuqur bilimlarga ega bo`lishi;
- O`zi dars beradigan fan bo`yicha mustahkam bilimga ega bo`lib, o`z kasbi, sohasida jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor bo`lishi;
- Ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi;
- O`z ishiga ijodiy yondashishi’ - Boalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi;
- Pedagogik taxnikani ( mantiq, nutq, ta’limnig ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bo`lishi;
- O`qituvchining o`z bilim va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi. Har bir o`qituvchi ana shu talablarga eng yuqori darajada mos keladigan bo`lishi uchun intilishi kerak.
O`qituvchiga jamiyat tomonidan qo`yiladigan talablar, turli xilldagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning, shu tariqa talablarga javob berishga subyektiv tayyorgarligi muayyan o`qituvchining pedagogik faoliyatga naqadar tayyorgarligidan dalolat beradi.
Muhim davlat vazifasini – Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirayotgan zamonaviy maktab o`qituvchisining xislatlari, uning ijodiy faoliyati, asosan, amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida o`sib rivojlana boradi. Shu bilan birga o`qituvchi doimiy ravishda o`z malakasini oshirib, o`z ishining muvaffaqiyatini yuqori darajada ta’minlashga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarur.
Jamiyat uchun o`qituvchining o`rni va roli beqiyos. Ularning saviyasi jamiyatni yo tubanga, yoki yuksakka olib boradi. Tushunarli bo`lishi kerakki, o`qituvchi – ulkan mas’uliyatli, hur fikrli va o`sib boruvchi bilim egasi. Zamonaviylik uning majburiy sifati, bilimiga qanady talab bo`lsa, unga ham shunchalik qat’iy talab bo`ladi. Ya’ni bilimini bu zamonga muvofiqlashtirib borilmasa, nafi va dollzarbligi kamayib boradi.
Demak, keng dunyoqarash, hur fikrlash va zamonaviylik – o`qituvchining majburiy kasb talabi. O`zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida haqli ravishda ta’kidlaganidek, “... agarki dunyo imoratlari ichida eng ulug`i maktab bo`lsa, kasblarning ichida eng sharaflisi o`qituvchilik va murabbiylikdir, desak, o`ylaymanki, ayni haqiqatni aytgan bo`lamiz”.
Darhaqiqat, o`qituvchi, nainki sinf xonasiga fayz va ziyo olib kiradigan, balki ming-minglab murg`ak qalblarga ezgulik yog`dusini baxsh etadigan mo`tabar zotdir.
Ustoz misli yonib turgan shamga o‘xshaydi. O‘zi yonib atrofga nur-ziyo taratadi. Ma`lumki, hamma kasblarni ham avvalo ustoz-muallim o`rgatadi. Ustoz – ilm o‘rgatuvchi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, tarbiyalovchi murabbiydir. Dastlabki saboqni ham o`qituvchi beradi.
Dastlabki ona-Vatan so`zlarining ma`nosini, mohiyatini ham o`qituvchi o`rgatadi. Shuning uchun ham barcha kasblar ichida o`qituvchilik-muallimlik kasbi o`ta sharafli va mas`uliyatli hisoblanadi. Zero, Prezidentimizning ―O’zbekistonda bugundan boshlab, eng hurmatli, eng e‘zozli inson — bu muallim!‖ yoki ―O’qituvchini hurmat qilmaganni men ham hurmat qilmayman!‖, deb ta‘kidlab aytganlari o‘qituvchilik kasbining nechog‘lik sharafli kasb ekanligidan dalolat beradi. Mana shu o`rinda tabiiy ravishda savol tug`iladi. Xo`sh, o`qituvchi kim? U qanday sifatlarga ega bo`lmog`i lozim? Xususan, bugungi kun o`qituvchisi qanday malakalar bilan qurollantirilmog`i darkor? va boshqalar O`qituvchi jamiyatning yosh avlod ta`lim-tarbiyasiga qo`yilgan ijtimoiy buyurtmasining asosiy ishtirokchisidir.
Shuning uchun ham respublikamiz 1- Prezidenti I.A.Karimov ―Tarbiyachi-ustoz bo`lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o`stirish, ma`rifiy ziyosidan bahramand etish, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun eng avvalo tarbiyachining o`zi aynan shunday yuksak talablarga javob berishi lozim,‖- degan edi. Darhaqiqat, o`qituvchilik kasbida chuqur bilimdonlik, zukkolik o`z kasb mahoratini muntazam shakllantirib borishga ishtiyoq bo`lmas ekan, u yaxshi ustoz-o`qituvchi bo`la olmaydi.
Zero, davlatimizning istiqboli, Prezidentimiz tomonidan olg`a surilayotgan barcha islohotlarning ijobiy yechimi va ana shu ko`p mingyillik ziyokorlik ishining samarasi bo`ldi. Shuning uchun ham bugungi mustaqillik sharoitida o`qituvchilik kasbiga bo`lgan e`tibor va ehtiyoj har qachongiga nisbatan ortib bormoqda. Shuning bilan birga o`qituvchi oldiga qo`yiladigan talablar ham o`zgacha bo`lmoqda. Chunki bugun O`zbekiston mustaqil davlat sifatida jahonga yuz tutar ekan, bu borada pedagog o`qituvchilarning o`z o`rni, o`ziga xos mohiyati borligini unutmaslik lozim.
Zamonaviy o’qituvchi qanday bo’lishi zarur? Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab ushbu muammo bo’yicha ko’plab pedagog va psixolog olimlar o’z fikr va mulohazalari bilan chiqdilar. O’qituvchilarning kasbiy mahoratlarini milliy an‘ana va urf-odatlarimizdan, qadriyatlarimizdan kelib chiqib yanada takomillashtirish, ularning pedagogik faoliyatini hozirgi zamon talablari darajasida shakllantirish uchun metodik qo’llanmalar, tavsiyanomalar paydo bo’ldi. Hozirgi kunda ham ushbu muammo bo’yicha ilmiy izlanishlar, ilmiy tadqiqotlar davom etmoqda. XXI asrga kelib o’qituvchining vazifasi yanada takomillashib bormoqda.
Endilikda global o’zgarishlar, fan-texnika va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining kun sayin rivojlanib borishi o’qituvchidan yuksak mahoratni, o’tkir irodani, psixologik quvvatni, chuqur bilim va mulohazali bo’lishni talab qiladi. Hozirgi zamon o’qituvchisi o’z mutaxassisligiga oid bilimlar bilan birga, pedagogik va psixologik bilimlarni, hamda turli fan yo’nalishlari bo’yicha maxsus bilimlarga ega bo’lgan, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarni egallagan, ta‘lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxsdir.
Ushbu nuqtai nazardan hozirgi kunda quyidagi burch va mas‘uliyatlar o’qituvchilardan talab qilinadi: - O’qituvchi eng avvalo mas‘uliyatni his etuvchi tarbiyachi, tajribali notiq, madaniyat va ma‘rifat targ’ibotchisidir. - O’qituvchi tabiatan o’quvchilarni seva olishi, o’z mehrini, his-tuyg’ularini har lahzada o’quvchilar ichki dunyosi bilan bog’lay olishi, ularning ham mehriga, hurmatiga sazovor bo’lishi kerak. - O’qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi va ularga xolisona baho berib, bu borada o’quvchilarga to’g’ri, asosli ma‘lumotlarni doimiy bera olishi lozim. –
Zamonaviy o’qituvchining ilm-fan, texnika va axborot-kommunikatsion texnologiyalari yangiliklaridan va yutuqlaridan xabardor bo’lib borishi talab etiladi.
- O’qituvchi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur va puxta bilimga ega bo’lishi, barcha fanlar integratsiyasini o’zlashtirib borishi, bunda o’z ustida tinimsiz ilmiy izlanishlar olib borishi. - O’qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilishi, o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ta‘limtarbiya faoliyatini tashkil etishi kerak.
- O’qituvchi kasbiy pedagogik faoliyatida ta‘lim va tarbiyaning eng samarali zamonaviy shakl, metod va vositalaridan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim.
- O’qituvchi ijodkor, ta‘lim-tarbiyaviy faoliyat tashabbuskori va yosh avlod kelajagi uchun javobgar shaxsdir.
- O’qituvchi kasbiy faoliyati jarayonida yuksak darajadagi pedagogik mahorat, kommunikativ layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, takt) qoidalarini chuqur o’zlashtirib borishi shart.
- O’qituvchi nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o’zida aks ettirishi kerak: turli sheva so’zlardan holi bo’lib, faqat adabiy tilda ifoda etilishi; o’qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo’lishi; hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko’chirma gaplardan o’rinli foydalana olishi lozim.
Jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so’zlar), varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi), vulgarizm (haqorat qilish, so’kishda qo’llaniladigan so’zlar) hamda konselyarizm (o’rni bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy so’zlardan foydalanish) kabi norasmiy so’zlardan holi bo’lishi.
- O’qituvchining kiyinish madaniyati o’ziga xos bo’lishi, ya‘ni sodda, ozoda, bejirim kiyinishi, ta‘lim-tarbiya jarayonida o’quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishi talab etiladi.
- O’qituvchi ta‘lim muassasasida sinf jamoasining asosiy tashkilotchisi va ta‘lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning eng faol ishtirokchisidir.
- O’qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi ekanligini unutmasligi shart. SHuning uchun kasbiy faoliyatida pedagogik mahoratning bir qator sifatlarini uzluksiz tarkib toptirib borishi zarur.
- O’qituvchi eng avvalo, mulohazali, bosiq, har qanday pedagogik vaziyatni to’g’ri baholay oladigan hamda mustaqil ravishda mavjud ziddiyatlarni bartaraf etishning uddasidan chiqa olishi kerak.
Yuqoridagi talablardan kelib chiqib, zamonaviy pedagog yuksak madaniyatli, notiq, o‘quvchilarni sevuvchi, mehribon, ijodkor, o‘z fanini chuqur biluvchi, psixolog, zamonaviy texnikalardan foydalana oluvchi, qobiliyatli shaxs bo‘lishi kerak. O‘qituvchi bola qalbining injeneridir.
O‘qituvchilik kasbi yuksak sharafli kasbdir. Bu kasb hech bir kasbga o‘xshamaydi.Taniqli rus pedagogi A.S.Makarenko o‘qituvchilik kasbiga juda yuqori baho berib, unga shunday ta‘rif beradi:,, Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni,quvnoq yoki jahldor bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati, yurish-turishi, kiyinishi bolalarni tarbiyalasin‘‘. Bu ta‘rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki, pedagog har tomonlama mukammal, o‘quvchilar uchun ideal shaxs bo‘lishi lozim. Hattoki, poedagogning kiyinishi ham bolalarni tarbiyalasin.
O’qituvchilar o’quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq va lo’nda bayon etilishiga ahamiyat qaratishlari maqsadga muvofiqdir. Ular bilan munosabat jarayonida so’zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan boshlamasligi, aksincha, o’quvchilarning (yoki hamkasbi, ota-onalar) muvaffaqiyatlarini e‘tirof etishlari, ularni yanada boyitishga ishonch bildirishi bilan muloqotni tashkil qilishi lozim. Muloqot jarayonida o’qituvchining so’zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik, do’stona munosabat, yaxshi kayfiyat sezilib tursin.O’qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o’quvchilar, hamkasblari hamda ota-onalar o’rtasida obro’-e‘tibor qozonishini ta‘minlaydi.
Hozirgi sharoitda jamiyatning o’qituvchilik kasbiga nisbatan qo’yayotgan talablari kun sayin ortib bormokda va bu talablarni amalda to’g’ri tashkil qilish vazifasi o’qituvchiga bog’liq. Zamonaviy maktab o’qituvchisi qator vazifalarni bajaradi. O’qituvchi avvalo sinfdagi tarbiyaviy jarayonning tashkilotchisidir. O’qituvchi tarbiyachi sifatida quyidagi talablarni bilishi lozim:
 shaxsni ma‘naviy va ma‘rifiy jihatdan tarbiyalashda milliy uyg’onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini bilishi, bolalarni mustaqillik g’oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o’z Vataniga, tabiatga va oilasiga bo’lgan muxabbati;
 kasbiy bilimlarni puxta bilish bilan birga, turli bilimlardan xabardor bo’lishi;  yosh pedagogik psixologiya, pedagogika va psixologiya, yoshlar fiziologiyasi, tarbiyaviy ish metodikasi, maktab gigienasidan o’z kasbiga oid bilimlarni mukammal bilishi;
 o’z kasbi bo’yicha jahon fanida erishilayotgan so’nggi yutuqlar, tarbiya texnologiyasi, kompyuter va axborot texnologiyalari, yangiliklaridan doimiy xabardor bo’lib borishi;
 ta‘lim-tarbiya metodikasidan ko’nikma va malakalarini oshirib borishi;
 o’z kasbiga ijodiy yondashishi;
 pedagogik texnika (mantiq, nutq ta‘limining ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bo’lishi;
 o’z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi.
Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o’qituvchi pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahoratning asosiy qonuniyati oz mehnat sarf qilib, ulkan natijalarga erishish. Ijodkorlik uning hamisha hamrohi bo’ladi. Pedagogik faoliyatga qiziqqan, qobiliyatli, iste‘dodli kishidagina pedagogik mahorat hislatlari shakllanib boradi.
Pedagogik faoliyat o’z mohiyatiga ko’ra ijodiy xarakterga ega. O’qituvchi o’quvchi shaxsini shakllantiradi, kutilmagan vaziyatlarda mustaqil qarorlar qabul qiladi, pedagogik muammolarni yechadi, o’quv jarayonini mustaqil boshqaradi. Bularning hammasi ijodkorlikning tub mohiyati, ishning maqsadi va xarakteri bilan bog’liq.Pedagogik mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchigina. O‘z kasbiy faoliyatida ulkan zafarlarga erishadi.