Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

II BOB. Muammoli ta'lim texnalogiyasidan foydalanib darslarni loyihalash 
2.1 Muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish . 
Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga muvofiq 
tashkil etiladigan o'ziga xos o’qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, 
o'rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning 
maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, o’qitishda muammoli vaziyat 
shunchaki «fikr yo'lidagi kutilmagan to'siq» bilan bog’langan aqliy mashaqqat holati 
emas. 
Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farqi qilib, unda 
talaba mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga amal va ayni vaqtda 
muhim bo'lgan vazifa, masala bo'yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab etadi. 
Muammoli vaziyatning mohiyati shuki, u talaba tanish bo'lgan ma'lumotlar va 
yangi faktlar, hodisalar (qaysiki, ularni tushunish va tushuntirish uchun avvalgi 
bilimlar kamlik qiladi) o'rtasidagi ziddiyatdir. Bu ziddiyat bilimlarni ijodiy 
o'zlashtirish uchun harakatlantiruvchi kuchdir. 
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar: 
- talabaga notanish faktning mavjud bo'lishi; 
- vazifalarni bajarish uchun talabaga beriladigan ko'rsatmalar, yuzaga kelgan bilish 
mashaqqatini hal qilishda ulaming shaxsiy manfaatdorligi. 
Muammoli vaziyatdan chiqa olish, hamma vaqt muammoni, ya'ni nima noma'lum 
ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog’langan bo'ladi. 
Muammoli vaziyatni fikriy tahlil qiladigan bo'lsak, u avvalombor talabalarning 
mustaqil aqliy faoliyatidir. U talabani intellektual mashaqqat keltirib chiqargan 
sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so'z bilan ifodalash, ya'ni faol fikr 
yuritishni belgilashga olib keladi. Bu o'rinda izchillik yorqin ko'rinadi: avalo 
muammoli vaziyat yuzaga keladi, so'ng o’quv muammosi shakllanadi. 
O’qitish amaliyotida boshqa variant — o'sha muammo tashqi 
ko'rinishda muammoli vaziyat yuzaga kelishiga muvofiq kelganday bo'ladigan 
variant ham uchraydi. Faktlar, hukmlar nazariy qoidalar ziddiyatlari mazmunidagi 

---

14 
savollar ko'rinishidagi muammoning ifodasi odatda «nimaga» savoliga javob 
bo'ladigan muammoli vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Muammo uch tarkibiy qismdan iborat: ma'lum (berilgan vazifa asosida), 
noma'lum (ularni topish yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladi) va avvalgi 
bilimlar (talabalar tajribasi). Ular noma'lumni topishga yo'nalgan qidiruv ishlarini 
amalga oshirish uchun zarurdir. Avvalo talabaga noma'lum bo'lgan o’quv 
muammosi vazifasi belgilanadi va bunda uning bajarilish usullari hamda natijasi 
ham noma'lum bo'ladi, shunda talabalar o'zlaridagi avval egallangan bilim va 
ko'nikmalarga asoslanib turib kutilgan natija yoki echilish yo'lini izlashga tushadi. 
Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uni mustaqil hal qilinish usuli 
o’quv muammosi bo'la olmaydi, ikkinchidan, biror vazifaning echilish usullarini va 
uni izlash vositalarini bilishmasa ham o’quv muammosi bo'la olmaydi.O’quv 
muammosini echish jarayonida talabalar aqliy faoliyatining muhim bosqichi uning 
echilish usulini o'ylab topish yoki gipoteza qo’yish hamda gipotezani asoslashdir. 
Shaxs bilish faoliyatining izlanish davrini maxsus sxemalarda ifodalash 
mumkin: muammoli vaziyat — o’quv muammosi — o’quv muammosini echish 
uchun izlanish — muammoning echilishi.
Muammoli o’qitish mashg’ulotlarini tashkil etish va o'tkazishning muhim 
tomoni shundaki, bunda o’qituvchi uning ham ta'limiy, ham tarbiyaviy funksiyasini 
yaxshi anglab olgan bo'lishi talab qilinadi. O’qituvchi hech qachon talabalarga 
tayyor haqiqatni (yechimni) berishi kerak emas, balki ularga bilimlarni olishga turtki 
berishi, mashg’ulotlarda va hayot faoliyatlarida zarur bo'lgan axborot, voqea, vaqt 
va hodisalami ongida qayta ishlashlariga yordam berishi lozim bo'ladi. 
Psixologlar tomonidan muammoli vaziyatlardan chiqishda sermahsul ishlay 
olish, chiqa olish ketma ketligi aniqlangan.
Muammoli vaziyatlardan aqliy harakat orqali chiqish ketma ketligi bir qancha 
bosqichlardan iborat: 
• 
muammoning vujudga kelishi; 
• 
qiyinchilik nimadan iborat ekanligini tushunib olish;

---

15 
• 
uning yechimi yo’llarini qidirib topish, bunda yechim bo’yicha fikr, takliflarni 
keltirish, isbotlash; 
• 
taxminlarni isbotlash; 
• 
muammoning yechimi to’g’riligini tekshirish. 
Muammoli ta’limning bosqichlari : 
1. Muammoli vaziyatni keltirib chiqarish; 
2. Muammoli vaziyatni asoslash, tushuntirish; 
3. Muammoli vaziyatni o’quvchilar bilan tahlil qilish; Мuammoli vaziyat 
Мuammo yechimini izlab topish natija (yеchim)
4. Muammoli vaziyat yechimining bir necha usullarini aniqlash;
5. Muammoli vaziyatning samarali yechimini dalillar bilan asoslash; 
6. Muammoning natijaviy yechimini tanlab, har tomonlama baholash.
Muammoli vaziyat yaratishning quyidagi ko'p uchraydigan usullari qayd qilinadi:
* hodisalar, o'rganilayotgan tushunchalar mohiyatini tushuntirish uchun 
muammoli vazifalar qo’yish; 
* olingan bilimlarning amaliy tadbiqi usullarini topish uchun muammoli vazifa 
qo’yish; 
* talabalarni hodisalar va faktlar orasidagi ziddiyatlar va nomuvofiqliklarni 
tushuntirib berishlariga undash; 
* ilmiy tushunchalari va hayotiy tasavvurlari orasidagi ziddiyatni keltirib 
chiharadigan fakt va hodisalarni tahlil qilishga undash; 
* talabalarni fakt, hodisa, hatti-harakatlar, xulosalarni solishtirish, ?iyos qilishga 
undash; 
* talabalarni go'yo tushunib bo'lmaydigan xarakterdagi va fan tarixida ilmiy 
muammoning qo'yilishiga sabab bo'lgan faktlar bilan tanishtirish. 
Loyiha(lotincha projectus — ilgʻor) — muayyan amaliy mahsulot uchun 
kontseptsiya, gʻoya, batafsil rejani ishlab chiqish. Bunda nafaqat g‘oya, balki uni 
amalga oshirish shartlari ham ishlab chiqiladi. Bu natijani ko'rish, tushunish, real 
amaliyotda qo'llash mumkin. Ushbu natijaga erishish uchun bolalarni o'rgatish kerak 
mustaqil fikrlash, muammolarni topish va hal qilish, buning uchun turli sohalardan 

---

16 
bilimlarni jalb qilish, natijalarni bashorat qilish qobiliyati va mumkin bo'lgan 
oqibatlar turli yechimlar, sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatish qobiliyati. 
Loyiha asosida tashkil etilgan darslarda õquvchilar fikr almashadilar, ijodiy 
izlanadilar, hamkorlik, ham ijodkorlikda yechim qidiradilar va yechimni topadilar. 
Loyiha asosidagi darslarning boshqa usullardan farqi shundaki, õquvchilar 
axborotlarni izlab topib, qayta ishlab, umumlashtirib, õzlari himoya qiladilar. 
Loyiha asosida mashg'ulotlar quyidagi turlarda olib boradilar:
-juft bõlib ishlash;
-kichik guruhlarda ishlash; 
-katta guruhlarda ishlash;
-yakka tartibdagi ishlash.
Loyiha asosida tashkil etiladigan darslar o’qituvchidan darsni tashkiliy jixatdan 
puxta o’ylangan, sifatli, ishchanlik muhitida o’quvchilarni jarayonga qiziqtira 
oladigan tarzda loyihalay olishni talab etadi. O’quv jarayonini loyiha asosida tashkil 
etishda õqituvchi faollikda ish yurituvchi emas, balki keng qamrovli ijodkor, 
pedagog rolini õtashi talab etiladi. O’qituvchi loyiha rahbari sifatida yuqori 
madanyatli, ijodkor, izlanuvchan, tashkilotchi bõlmog'i kerak. Loyihalar shunday 
tuzilishi kerakki, u õquvchi shaxsiga qaratilib, uning shaxsiy rivojlanishiga xizmat 
qilishi shart. Loyihalar asosida õquv jarayonini tashkil etishda õqituvchi fidoyilik 
kõrsatishi, õquvchini ruhlantirishi, ularni qiziqtirish orqali, biror bir maqsadga 
erishish talab etiladi. Loyiha asosida tashkil etiladigan darslar va unga sarf etiladigan 
vaqt, tashkiliy ishlar, beriladigan va tõg'ri yõlga soluvchi savollar oldindan 
rejalshtirilishi kerak. Undan tashqari, dars jarayonida sodir bõlishi mumkin bõlgan 
kamchilik, xatolar, ularni oldini olish, jarayonning tahliliy tomonlari ham oldindan 
hisobga olinishi kerak. Loyihali darslarni tashkil etish juda murakkab jarayon, bunda 
har bir õquvchining mustaqil ishlashini tashkil etish muammosi yotadi. Yani qaysi 
vazifalarni õqituvchi bajarishi kerak va qaysilarini õzaro hamkorlikda amalga 
oshirilishi oldindan kõra bilish kerak.
Loyiha – muammoli ta’limning samarali metodi sifatida. O’quv loyihasi – 
o’rganilgan mavzu yoki bo’limni chuqurroq o’rganishga yo’naltirilgan, ta’lim 

---

17 
jarayoniga tajriba, faoliyat asosida yondashuvga imkon beruvchi, tadqiqotchilik va 
izlanishga doir metodlardan foydalanishni talib etuvchi ta’limni tashkil etish shakli. 
Ta’limiy tavsifdagi loyihalashtirish o’qituvchi tomonidan o’quvchining muammoni 
izlash, uni hal etish bo’yicha faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishdan to 
(intellektual yoki moddiy mahsulotni) ommaviy baholash uchun uni hal etish usulini 
taqdim etishgacha mustaqil harakat qilishini ta’minlovchi maxsus tashkil etilgan 
maqsadli o’quv faoliyatidir. 
"O’quv loyihasi” tushunchasi keng qamrovga ega bo’lib, quyidagi mazmunga ega: 
muayyan iste’molchiga mo’ljallangan, muammolarni izlash, tadqiqot qilish va 
yechish, natijani noyob (moddiy yoki intellektual) mahsulot ko’rinishida 
rasmiylashtirishga qaratilgan talabalarning mustaqil o’quv faoliyatini tashkil qilish 
usuli; nazariy bilimlar orqali amaliy vazifalarni yechishga qaratilgan o’quv vositalari 
va qurollari; rivojlantiruvchi, ta’lim va tarbiya hamda bilimlarni kengaytirish, 
chuqurlashtirish va malakalarni shakllantirishga qaratilgan didaktik vosita. 
O’quv loyihasining didaktik imkoniyatlari quyiagilarda namoyon bo’ladi: loyihaviy 
ta’lim jarayonida o’z-o’ziga ishonchni qaror toptirish, egallangan bilimlarni 
amaliyotda qo’llay olishga erishish; tadqiqotchilik ko’nikmalarini rivojlantirish; 
qo’lga kiritiladigan natija uchun o’quvchilarda jamoa bo’lib ishlash.