Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “Tasdiqlayman”

Kurs ishi himoyasi bo’yicha komissiya xulosasi
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

KIRISH
Jamiyat hayotining turli sohalarida inson omili ustun hisoblanadi, ayniqsa, unda voyaga yetmaganlarning haq-huquqlarini himoya qilish, ularning ilmiy, ijodiy, intellektual salohiyatini yuksaltirishga asosiy vazifalardan biri sifatida qaraladi. Shu bilan birgalikda, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklar sonining ortishi, o‘smirlar o‘rtasida deviant xulqning ommalashuvi kabi holatlar huquqbuzarlik profilaktikasi masalasida jamiyatning barcha institutlari tizim sifatida o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib borishini taqozo etmoqda. Ushbu tizimning o‘ziga xos subyekti sifatida umumta‘lim maktablari jamiyatdagi asosiy ta‘lim-tarbiya manbai bo‘lib qolmay, huquqbuzarlik profilaktikasi vositasi ham sanaladi. Maqolada voyaga yetmaganlar huquqbuzarligi profilaktikasi borasida umumta‘lim maktablarining o‘rni va ahamiyati o‘rganib tahlil qilinadi.
Taniqli ma'rifatparvar Abdulla Avloniyning "Tarbiya biz uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir" deb aytgan chuqur ma'noli iborasi bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmasdan, aksincha yosh avlod tarbiyasining dolzarb masala ekanligi avvalgidan muhimroq ekanligini hayotning o'zi ko'rsatib turibdi.
Zero, farzandning oiladagi tarbiyasi, uning maktabdagi ta'limi hamda kelajakda o'z yo'lini topib ketishiga panja orasidan qarab, faqatgina ularning moddiy ta'minoti bilan ovora bo'lib qolayotgan ota-onalar, tarbiya masalalariga e'tiborsiz qaralgan.
Muammoning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-siyosiy mustaqillikka erishganligiga yigirma yildan oshdi. Kishilik jamiyati tarixi uchun bu nisbatan qisqa vaqt hisoblansa-da, bu davrda Respublika ijtimoiy hayotining barcha sohalarida tub o’zgarishlar yuz berdi. Jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarida qaror topgan munosabat mazmuni o’zgarib, yangicha qarashlar shakllandi. Iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonida rivojlangan bozor munosabatlari ustuvor o’rin egallayotgan bo’lsa, madaniy sohada milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligiga erishish – ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy sohasida olib borilayotgan harakat davlat va jamiyat qurilishining umumiy mohiyatini ifodalaydi.
Insonparvar, demokratik tamoyillar asosida boshqariladigan huquqiy davlat hamda fuqarolik jamiyatini barpo etish bosh ijtimoiy maqsaddir. Bizga ma’lumki, bu uzoq muddatli, murakkab jarayon bo’lib, uning muvaffaqiyatli kechishi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda qonunlar ustuvorligiga erishish, jamiyat a’zolarida ijtimoiy-huquqiy me’yorlar hamda qonunlarga nisbatan chuqur hurmatni qaror toptirish, ularda huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish, har bir fuqaroda ijtimoiy faollikning qaror topishini ta’minlashdan iborat. Ushbu talablar huquq ta’limining tashkil etilishiga nisbatan yangicha yondashuv zarurligini ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o’rganish ishini yaxshilash haqida»gi Farmoni (1997 yil 25 iyun) hamda Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan (1997 yil 29 avgust).
«Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi» kabi me’yoriy hujjatlarda ta’kidlanganidek, «aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidan olib borilayotgan ishlar davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri» hisoblanadi.
Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirishga erishish jarayonida aholi, shu jumladan, yoshlar o’rtasida amalga oshirilayotgan huquqiy ta’lim mazmuni, darajasi, shuningdek, ta’lim muassasalarining bu boradagi o’rni o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Chunki ta’lim muassasalari huquqiy bilimlarni berish sohasida katta imkoniyatlarga ega. Bu sohada boy tajriba ham mavjud bo’lib, bu huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonining tezlashuvini ta’minlaydi.
Davlat va jamiyat boshqaruvida mustaqillikka ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy nuqtai nazari taraqqiyotga xizmat qiladigan, milliy manfaatlarga zid bo’lmagan, tub aholining boshqa millat va elatlar bilan teng huquqlilik asosidagi hamkorligini qaror toptirishga rag’batlantiruvchi ilg’or demokratik hamda insonparvar g’oyalarning ifodalanishini ta’minlashdan iborat. Respublikamizda fuqarolarda qonunlarning jamiyat hayoti va insoniy munosabatlarning mo’’tadil kechishini ta’minlovchi yetakchi omil ekanligi to’g’risidagi tushunchaning qaror topishiga erishish, ularda huquqiy bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan ichki extiyoj, qiziqishlarni yuzaga keltirish, bu sohada muayyan ko’nikma, malakalarni shakllantirish huquqiy ta’lim samaradorligining ta’minlanishiga bog’liq.
Umumta’lim maktablarida huquqiy ta’lim samaradorligiga erishish qo’yidagi pedagogik shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qilishi lozim:
1. Yoshlarda huquqiy me’yorlar, qonunlarning nafaqat davlat, balki shaxs manfaatlarini birdek himoya qilishiga nisbatan ishonchning shakllanishiga erishish.
2. Umumta’lim maktablari o’quvchilarida huquqqa oid bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan ichki ehtiyoj va qiziqishning yuzaga kelishini ta’minlash.
3. O’quvchilarda ijtimoiy-huquqiy me’yorlar, qonunlarga nisbatan hurmatni qaror toptirish.
4. Umumta’lim maktablari o’quvchilarida huquqiy faoliyatga oid ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
5. O’quvchilarda har qanday ko’rinishdagi huquqbuzarlikka qarshi kurashish tuyg’usini tarbiyalash.
Umumta’lim maktablari o’quvchilarida huquqiy ta’lim samaradorligini oshirish uchun uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlari, shuningdek, ijtimoiy tashkilotlar, oila, mahalla kabilar bilan mustahkam aloqa o’rnatishga erishish pedagogika fanida muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, shaxsda huquqiy ong va madaniyatning shakllanishi ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida namoyon bo’ladi. Binobarin, shaxsning ijtimoiy me’yor hamda qonunlarga bo’lgan munosabati, uning xatti-harakatlari mohiyatini baholash jamiyat irodasining ifodasi demakdir.
Huquqshunoslik yo’nalishida aksariyat hollarda shaxs tomonidan tashkil etilgan harakatgina emas, balki harakatsizlik ham ijtimoiy-huquqiy jihatdan baholanadi. Shuning uchun ham umumta’lim maktablari o’quvchilarini egallayotgan mutaxassisliklari bo’yicha faoliyat ko’rsatish davrida huquqiy me’yorlarga qat’iy amal qilishga ham odatlantirish lozim va ularda huquqbuzarlikning oldini olish ko’nikma va malakalarini shakllantirish kerak.
Muammoning o’rganilganlik darajasi: Tadqiq etilayotgan muammo mohiyatini yoritadigan ilmiy manbalarni o’rganish yoshlarning huquqiy bilim, ko’nikma, malakalarni o’zlashtirishga bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlovchi takomillashgan o’quv adabiyotlarini yaratish davr talabi ekanligini ko’rsatdi.
Huquqiy ta’lim va tarbiyani samarali tashkil etishda huquq fani o’qituvchilari yoki mazkur jarayonning uyushtirilishiga mas’ul shaxslarning ta’lim-tarbiyaviy faoliyatini ilg’or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilishiga erishish, bu yo’lda maqbul shakl, metod va vositalarning tanlanishiga e’tibor berish muhim ahamiyatga ega.
Huquqiy ta’limni tashkil etish, bu yo’lda samaradorlikka erishish omillari, shart-sharoitlarini aks ettiruvchi qarashlar huquqshunos, pedagog hamda psixologi olimlar - H.B.Boboyev, K.Normatov, Z.M.Islomov, R.Mahmudov, U.Tojixonov, A.Saidov, O.Karimova; ijtimoiy-huquqiy me’yorlarning jamiyat va shaxs hayotida tutgan o’rni, yoshlar ongiga huquqiy me’yorlar to’g’risidagi bilimlarni singdirish haqidagi fikrlar S.I.Vosiqova, Z.M.Islomov, R.Mahmudov, X.R.Rahmonqulov, Sh.Z.O’razayev, M.Usmonboyeva hamda A.Hamroyev; huquqiy bilimlar targ’ibotini yo’lga qo’yishda ta’lim muassasalari va jamoatchilik hamkorligiga tayanish masalasi S.I.Vosiqova, O.D.Danilova, O.Karimova, O.Omonova, H.To’ychiyeva, Z./offorov; huquqiy tarbiyani muvaffaqiyatli tashkil etish omillari va shart-sharoitlari M.Usmonboyeva, A.A.Hamroyevlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarda o’z ifodasini topgan. T.K. Qudaybergenova o’zining ilmiy tadqiqot ishida o’rta maxsus o’quv yurtlarida huquqiy ta’lim samaradorligini oshirishning pedagogik asoslarini o’rganishga harakat qilgan. Shuningdek voyaga yetmaganlarning huquqbuzarliklarini oldini olish muammolari bo’yicha tadqiqotchi M.Sattarova, voyaga yetmaganlarni jinoiy jazodan ozod qilishda shartli hukm qilishning ahamiyati to’g’risida G’.Ermatov, voyaga yetmagan shaxsni g’ayri ijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish jimoiyatining ijtimoiy xavfliligi to’g’risida huquqshunos olimlar S.Niyozova va Sh.Abduqodirovlar, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining krimologik tavsifi to’g’risida V.Abdullayeva, gumon qilinayotgan voyaga yetmagan o’smirlarni so’roq qilishning psixologik xususiyatlari to’g’risida G’.Normurodov, voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligining umumiy tavsifi haqida U.Mirzayev va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan. Ammo o’smirlar o’rtasida huquqbuzarlikni kelib chiqishining ijtimoiy sabablari va ularni bartaraf etish yo’llari yetarlicha o’rganilmagan. Shu bois magistrlik dissertasiyamizning mavzusini “O’smirlar o’rtasida huquqbuzarlikni kelib chiqishining ijtimoiy sabablari va ularni bartaraf etish” tarzida tanladik.