Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

2. Ikkinchi guruh tuslovchilar


Bu affikslar –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo`shimchasidan tashqari), shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe’l negizidan so`ng qo`shiladi. Mazkur guruhdagi tuslovchilar III shaxsdagina ikki xil ko`rinishda bo`ladi, ya’ni birinchi xil ko`rinishda –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlar hamda –yap, -yotib bilan shakllangan fe’llar III shaxs birlikda –di (-ti), ko`plikda –di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi.
Ikkinchi xil ko`rinishda esa fe’lning sifatdosh shakllariga (-gan, -r(-ar), -digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan shakllangan fe’l negizlari, shuningdek, fe’llar ekan, emish to`liqsiz fe’llari bilan birga qo`llansa, III shaxsda shaxs ko`rsatkichi shakllanmaydi (nol ko`rsatkichli shaklda keladi).
Fe’llarning ikkinchi guruh (A.B ko`rinishi) tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha: «A» ko`rinishi

Shaxs	Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozib-man, yozayotib-man, yoza-man yozyap-man	yozib-miz, yozayotib-miz, yoza-miz, yozyap –miz
II	yozib-san, yozayotib-san, yoza-san, yozyap -san	yozib-siz, yozayotib-siz, yoza-siz, yozyap –siz
III	yozib-di, yozayotib-di, yoza-di, yozyap -ti	yozibdilar, zayotibdilar, yozadilar, yozyaptilar

«B» ko`rinishi

Shaxs	Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozgan-man, yozar-man, yozadigan-man, yozmoqda-man, yozmoqchi-man	yozgan-miz, yozar-miz, yozadigan-miz, yozmoqda-miz, yozmoqchi-miz
II	yozgan-san, yozar-san, yozadigan-san, yozmoqda-san, yozmoqchi-san	yozgan-siz, yozar-siz, yozadigan-siz, yozmoqda-siz, yozmoqchi-siz
III	yozgan, yozar, yozadigan, yozmoqda, yozmoqchi	yozgan-lar, yozar-lar, yozadigan-lar, yozmoqda-lar, yozmoqchi-lar

3. Uchinchi guruh tuslovchilar

Bular buyruq maylidagi sof fe’l negizidan so`ng qo`shiladi.

Fe’llarning uchinchi guruh tuslovchi bilan tuslanishi quyidagicha:

SHaxs	Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozay, yozayin, o`qiy, o`qiyin	yozaylik, o`qiylik
II	yoz, yozgin, o`qi, o`qigin	yozingiz, o`qingiz,
III	yozsin, o`qisin	yozsinlar, o`qisinlar,

Fe’l zamonlari
Ish-harakatning voqe bo`lishi (yoki bo`lmasligi) mantiqan zamon bilan bog`liq bo`ladi. Fe’llardagi zamon nutq so`zlanib turgan paytga nisbatan qiyoslangan holda aniqlanadi, ya’ni ish-harakat nutq so`zlanib turgan paytdan oldin, nutq so`zlanib turgan paytda, nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajarilishi yoki bajarilmasligi mumkin. Shunga ko`ra, fe’l uch zamon ko`rinishiga ega: 1. O`tgan zamon. 2. Hozirgi zamon. 3. Kelasi zamon. Fe’llarda zamon ma’nosi fe’l tarkibida qo`llangan grammatik ko`rsatkichlar orqali belgilanadi. Masalan: 1. Nodira ezgu ishlar bunyod etdi va o`tar dunyoda yaxshi nom qoldirdi. (R.Shog`ulomov). 2. Ko`nglini kichik tutgan, kamtarlik yo`lidan yurgan kishi ulug`likka yetadi (Yusuf Xos Hojib). 3. Ilm ko`pga yetkazar, hunar esa ko`kka (Maqol). Keltirilgan misollarning birinchisida bunyod etdi, nom qoldirdi fe’llari tarkibidagi –di o`tgan zamonni, ikkinchisida yetadi fe’li tarkibidagi –a ko`rsatkichi hozirgi zamonni, uchinchisida yetkazar fe’lidagi –ar ko`rsatkichi esa kelasi zamon ma’nosini ifodalagan.
Har bir zamon o`z navbatida yana bir necha turga bo`linadi. Chunki har bir zamon vaqtning katta qismini ko`rsatish bilan birga o`zining ichki xususiy modal ma’nolariga (qo`shimcha ma’nolarga) ham ega. Masalan: o`qimoqchiman, o`qiydiganman fe’llari nutq so`zlanib turgan paytdan so`ng bajariladigan harakatni ifodalab, vaqtning katta qismini ko`rsatish bilan birga, bajarilishi maqsad qilib olingan harakatni anglatishi kabi o`ziga xos modal ma’noga ham ega.

1. 
   O`tgan zamon
   

Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi.

O`tgan zamon fe’li xususiy modal ma’nolariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi:
1) yaqin o`tgan zamon fe’li; 2) uzoq o`tgan zamon fe’li; 3) o`tgan zamon hikoya fe’li; 4) o`tgan zamon davom fe’li; 5) o`tgan zamon maqsad fe’li.