Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali


-MA’RUZA FE’LLARDAGI SHAXS-SON VA ZAMON KATEGORIYALARI



Yüklə 1,06 Mb.
səhifə138/224
tarix04.08.2022
ölçüsü1,06 Mb.
#63008
1   ...   134   135   136   137   138   139   140   141   ...   224
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz

21-MA’RUZA
FE’LLARDAGI SHAXS-SON VA ZAMON KATEGORIYALARI
Reja:

  1. Fe’llarning tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi)

  1. Birinchi guruh tuslovchilar

  2. Ikkinchi guruh tuslovchilar

  3. Uchinchi guruh tuslovchilar

  1. Fe’l zamonlari

  1. O`tgan zamon

  2. Hozirgi zamon

  3. Kelasi zamon

Fe’llarning tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi)


Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs tomonidan bajariladi (yoki bajarilmaydi). Grammatik shaxs so`zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o`zga (III shaxs yoki predmet) bo`lishi mumkin.
Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki ko`plik) bilan birgalikda ifodalanadi. Fe’llardagi bunday grammatik shaxs va son ma’nosi ma’lum bir grammatik ko`rsatkichlar orqali ifodalanadi. Masalan: o`qidim, o`qisam, o`qisang, o`qiyapman, o`qibman, o`qiy fe’llari tarkibidagi –m, -man, -y qo`shimchalari ish-harakatning I shaxs so`zlovchi, ya’ni yakka shaxs tomonidan bajarilganini ko`rsatsa; o`qidik, o`qisak, o`qiyapmiz, o`qibmiz, o`qiylik fe’llari tarkibidagi –k, -miz, -ylik affikslari ish-harakatning I shaxs, lekin ko`p so`zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi.
Demak, ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks ettiruvchi affikslarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun ham bunday affikslar shaxs-son affikslari deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son affikslari bilan o`zgarishi esa tuslanish deyiladi. Shaxs-son affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi.
O`zbek tilida tuslovchi affikslar fe’l shakllariga turlicha ko`rinishda qo`shiladi. Shu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo`linadi.


1. Birinchi guruh tuslovchilar
Bu guruhga mansub tuslovchilar aniqlik va shart-istak maylidagi –di, -sa qo`shimchalarini olgan sof fe’l negizidan so`ng va edi to`liqsiz fe’liga qo`shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar) kabi.
Fe’llarning birinchi guruh tuslovchilar bilan tuslanishi quyidagicha:

Shaxs


Son

Birlik

Ko`plik

I

yozdim, yozsam, yozgan edim

zdik, yozsak, yozgan edik

II

yozding, yozsang, yozgan eding

yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz

III

yozdi, yozsa, yozgan edi

yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar)




Yüklə 1,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   134   135   136   137   138   139   140   141   ...   224




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin