Nókis innovaciyaliq institutti «Finans hám finanslıq texnologiyaları» fakulteti ii-kurs 15-topar studenti Xojamuratova Anardıń

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARI BILIMLENDIRIW, ILIM HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI


NÓKIS INNOVACIYALIQ INSTITUTTI


« Finans hám finanslıq texnologiyaları » fakulteti
II-kurs 15-topar studenti
Xojamuratova Anardıń
«Buxgalteriya esabi teoriyasi»
páninen


O’Z BETINSHE JUMISI
Tema: BUXGALTERIYA ESABÍNÍŃ SCHYOTLAR JOBASÍ


Tayarlaǵan ________________ A. Xojamuratova
Qabıllaǵan _________________ B.Kamiljanov

TEMA: BUXGALTERIYA ESABÍNÍŃ SCHYOTLAR JOBASÍ

Joba:
Kirisiw

1. 
   Buxgalteriya esabınıń schyotlar jobası
   
2. 
   Buxgalteriya esabı schyotların toparlaw
   

Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Buxgalteriya esabı schyotlarınıń tayınlanıwı hám dúzilisine kóre támendegi toparlarǵa:

1) tiykarǵı schyotlar;
2) tártipke salıwshı schyotlar;
3) bólistiriwshi schyotlar;
4) kal'kulyatsiya schyotları;
5) salıstırıwshı schyotlar;
6 ) tranzit schyotlar;
7) balanstan sırttaǵı schyotlar.
Tiykarǵı schyotlar. Xojalıq júritiwshi subyektlar óz xojalıq iskerligin alıp barıwıw ushın m aiu m muǵdarda xojalıq qarjılarına iye bolıwı kerek. Onıń ushın buxgalteriya esabı xojalıq iskerligi ústinen baqlaw maqsetinde schyotlar járdeminde xojalıq jurgiziwshi subyekt qanday qarjılarǵa iye hám olar qanday dereklerden shólkemleskenliginde esap -kitap munasábetleri haqqındaǵı belgili atlar menen támiyinlewi kerek. Bunday wazıypanı tiykarǵı schyotlar dep júritiletuǵın schyotlar toparı atqaradı. Tiykarǵı schyotlar óz gezeginde xojalıq jurgiziwshi subyekttiń miynet quralları, aylanba qarjıları hám mámile múnásibetlerin esapqa alıw schyotlarına bólinedi. Bul schyotlardıń debetinde xojalıq qarjılarınıń keliwi súwretlense, krediti bolsa xojalıq qarjılarınıń ketiwi, eger mámile munasábetleri jóninde bolsa, schyotlardıń kreditida xojalıq jurgiziwshi subyekt haqining azayıwı, debeti bolsa xojalıq jurgiziwshi subyekt haqınıń kóbeyiwi sáwlelendiriledi. Miynet qurallarınıń esabı «Tiykarǵı qurallardı esapqa alıwshı schyotlar» toparına kiretuǵın schyotlarda alıp barıladı. Aylanba qarjıların alıw ushın «Materiallardı esapqa alıwshı schyotlar», «Tayar ónimlerdi esapqa alıwshı schyotlar», «Tavarlardı esapqa alıwshı schyotlar», «Pul qarjıların, qısqa múddetli investitsiyalar hám basqa aylanba (ámeldegi) aktivler)) bólimine kiriwshi schyotlar hám basqa schyotlar xızmet etedi. Mámile munasábetleriniń esabı «Alınıwshı schyotlar - ámeldegi bólek» bólimge kiriwshi schyotlarda hám basqa schyotlarda alıp barıladı. Tiykarǵı qurallar, aylanba qarjılar hám mámile munasábetlerin esapqa alıw ushın xızmet etetuǵın schyotlar ulıwma aktiv schyotlar bolıp, olardıń depetida sáwlelendirilgen xojalıq operatsiyaları kóbeyiwdi kórsetsa, kreditidagi jazıwlar bolsa azayıwdı kórsetedi. Bul schyotlaming tayınlanıwı hám dúzilisin ayqınlaw kórsetiw ushın «MateriaIlami esapqa alıwshı schyotIar» toparına kiretuǵın schyotlami mısal qılıp alıw múmkin. Bul schyotlar xojalıq jurgiziwshi subyektning sheki onim, materiallar, satıp alınǵan yarım tayın ónimler hám qurastırıw ónimleri, janar may, ıqtıyat bólimler, qurılıs materialları, ıdıs hám ıdıs materialları, shetke qayta islewge berilgen materiallar, inventar hám xojalıq úskeneleri hám basqa materiallami esapqa alıw ushın xızmet etedi. Esabat dáwiri basında ámeldegi b o ig an tiyisli bahalıqlar summası bul schyotlaming depetida baslan g ish qaldıq retinde kórsetiledi. Material bahaliklaming xojalıq jurgiziwshi subyekt bazasına keliwi tiyisli schyotlaming depetida hám ulaming ketiwi bolsa ulaming kreditida sáwlelendiriledi. «Materiallami esapqa alıwshı schyotlar» toparına kiretuǵın schyotlarda esabat dáwiri aqırında qalatuǵın qaldıq ádetde ulaming depet bóleginde b o iish i kerek. «M ateriallami esapqa alıwshı schyotlar» toparına kiretuǵın schyotlar tuwrısında joqarıda belgilengenler qalǵan da m a tiykarǵı aktiv schyotlarga da tiyisli bolıp tabıladı. Tiykarǵı schyotlarga xojalıq jurgiziwshi subyektlar x o ja lik m ablagiarining tashkil tabıw dárekleri, jaǵdayı hám háreketin esapqa alatuǵın schyotlar da kiredi.
Bul schyotlar tiykarǵı passiv schyotlar bolıp, olar o 'z gezeginde xojalıq jurgiziwshi subyekt óz m ablagiarining dárekleri hám ja lb etilgen yamasa k i qarızǵa alınǵan m a b la g ia m ın g dáreklerin esapqa alıw ushın xizm at etetuǵın schyotlar toparına boiinadi. X o'jalik jurgiziwshi subyektlar o 'z m ablagiarining dáreklerin «Kapital, bólistirilmegen payda hám rezervler» bólim iga kiretuǵın «Ustav kapitalın esapqa alıwshı schyotlar», «Q o'shilgan kapitaldı esapqa alıwshı schyotlar», «Rezerv kapitalın esapqa alıwshı schyotlar», «Aqshasın tap ia b qaytarıp alınǵan o 'z aktsiyaların esapqa alıwshı schyotlar», «Bólistirilmegen paydanı (qoplanmagan záleldi) esapqa alıwshı schyotlar», «Maqsetli tushumlami esapqa alıwshı schyotlar» hám «Kelesinde etiletuǵın ǵárejetler hám tólewlam ing rezervlerin esapqa alıwshı schyotlar» schyotlar toparlarında esapqa júrgizedi. X o'jalik jurgiziwshi subyektlarga ja lb etilgen yamasa k i qarızǵa alınǵan m ablag'lar dáreklerin buxgalteriya esabı schyotlar diziminiń «Joriv majbunyatlar» bólim iga hám «Uzaq múddetli minnetlemeler» bólimine kiretuǵın schetlar toparın schyotlarida esapqa aladı.
Xojalıq jurgiziwshi subyekt óz m ablagiarining dárekleri hám ja lb etilgen yamasa qarızǵa alınǵan qarjı dáreklerin esapqa alıw ushın xızmet etiwshi schyotlar toparlarınıń tayınlanıwı hám dúzilisi túsinikli bolıwı ushın mısal jol menende «Ustav kapitalın esapqa alıwshı schyotlar» toparına kiretuǵın schyotlarnıń jartılay xizmet etiwi hám dúzilisi menen tolıq tanısıp shıǵamız. Ustav kapital nızam hám shólkemlestiriw hújjetleri tiykarında tashkil etiledi. Ustav kapitahning kólemi xojalıq jurgiziwshi subyektni shólkemlestiriw etiw hújjetlerinde kórsetilgen boiadi. Mısalı, aktsiyalı jam iyat formasındaǵı xojalıq jurgiziwshi subyektning ustav kapitalı kólemi jam iyat ustavida qansha summaǵa aktsiya shıǵarılıwı hám satılıwı názerde tutılǵanlıǵı menen anıqlanadı.
Eger mámleket xojalıq jurgiziwshi subyekti aktsiyalı jam iyatga aylantırılıp atırǵan bolsa, ol halda mámleket xojalıq jurgiziwshi subyekti múlkiniń ma`nisine teń aktsiya shıǵarıp satıladı jáne bul summa aktsiyalı jam ivatning ustav kapitalınıń kólemi bolıp esaplanadı. Sonı da aytıw kerek, aktsiyanıń o 'z ma`nisi menen onı satıw ma`nisi ortasında parq bo iish i múmkin. Bul parq summalar emissiya tabısı retinde bólek esapqa alınadı hám ol ustav kapitalınıń kólemin ózgertirm aydi. 148 Aktsiyalı jam iyat dúziw ushın onıń ustav kapitalınıń kólemi shólkemlestiriw etiwshıler shıǵarǵan aktsiyalaming ulıwma baxası 0 'zbekiston Respublikası nızam hám m e'yoriy hújjetlerinde kórsetilgen summadan kem boim asligi kerek. Aktsiyalı jam iyat dúziw niyetindegi yuridikalıq shaxs hám puqaralar áwele ustav kapitalınıń kólemin anıqlaydı hám sol summaǵa teń b o ig an aktsiyalami shıǵaradı.
Aktsiyalar eki qıylı shıǵarılıwı múmkin:
1) atlı aktsiyalar, y a 'ni aktsiyanı satıp alıwshınıń atı jazıp qoyıp satılatuǵın aktsiyalar;
2) kórsetiwshiniń aktsiyaları, y a 'ni bul aktsiyanı kim kórsetsa. sonıń aktsiyası bolıwshı aktsiyalar.
Kárxana iskerliginde jabılasına, úzliksiz esap etip barilar eken, kárxana barlıq múlkin úyrenip, olardıń qásiyetlerin jaqsılap ańlap yetmoq kerek bolıp tabıladı. Kárxana múlki esabı tolıq yuritilar eken, esap jumısların ańsatlastırıw, aqılǵa say shólkemlestiriw maqsetinde schyotlar jobası islep shıǵılǵan. Sonı názerde tutıw kerek, Buxgalteriya Esabı Milliy Standartınıń islep shıǵilıwı hám turmısqa qollanıw etiliwi zárúrli hal bolǵanı sıyaqlı, schyotlarning jańa rejesin islep shıǵıw da zárúr bolıp qaldı hám schyotlarning jańa jobası kárxanalar finans xojalıq iskerliginiń buxgalteriya esabında qollanilib kelip atır.
Schyotlar jobası 6 bólim hám 9 bólimden ibarat. Schyotlar rejesiniń bólimleri tómendegiler bolıp tabıladı:
1- bólim. Uzaq múddetli aktivler.
2- bólim. Ámeldegi aktivler.
3- bólim. Minnetlemeler.
4- bólim. Menshikli kapital (múlk).
5- bólim. Finanslıq nátiyjelerdi qáliplesiwi hám isletiliwi.
6 - bólim. Balanstan tısqarı schyotlar.
Schyotlar rejesindegi bólimler tómendegishe atalǵan :
1- bólim. Tiykarǵı qurallar, nomoddiy hám basqa uzaq múddetli aktivler.
2- bólim. Tavar -materiallıq rezervleri.
3- bólim. Kelesi dáwir sarp etiwleri hám múddeti uzaytırılǵan sarp etiwlerdiń ámeldegi bólegi.
4- bólim. Alınatuǵın schyotlar.
5- bólim. Pul qarjları, qısqa múddetli investisityalar hám basqa ámeldegi aktivler.
6 - bólim. Ámeldegi minnetlemeler.
7- bólim. Uzaq múddetli minnetlemeler.
8- bólim. Kapital (múlk), payda hám rezervler.
9 - bólim. Dáramat hám sarp etiwler.
Schyotlar rejesin biliw tekǵana buxgalterlar, bálki auditorlar, salıqshılar bólekan sırtqı paydalanıwshılar (aksiyadorlar, shólkemlestiriwshiler) ushın da kerek bolıp tabıladı.
Schyotlarning dúzilisi.
Schyotlar ekige ajratıladı :
Aktiv schyotlar — xojalıq qarjların sáwlelendiriwshi schyotlar.
Passiv schyotlar — xojalıq qarjların tashkil tabıw dáreklerin sáwlelendiriwshi schyotlar.
Aktiv hám passiv schyotlarning dúzilisi tómendegi sxema arqalı sáwlelendirilgen:
D" + Aktiv K - D - Passiv K +
Joqarıda kórinip turǵanı sıyaqlı, hár eki túrdegi schyotlarning da Debet hám kredit tárepleri bar. Parq sonda, aktiv schyotlarning Debetida kóbeyiw, kredit tárepinde bolsa azayıw sáwlelendiriledi.
Passiv schyotlarda bolsa kerisinshe, Debet tárepinde azayıw, kredit tárepinde bolsa kóbeyiw sáwlelendiriledi.
Ekenin aytıw kerek, schyotlar ay basına ashıladı. Bul waqıtta aqsha hám olar dárekleri ámeldegi bolıp, olar ay basına qaldıq dep ataladı.
Ay dawamında xojalıq procesi nátiyjesinde aqshalar hám olar dárekleri háreketi (kóbeyiwi, azayıwı ) oborot dep atalıb, olardı Debet yamasa kredit tárepdaligiga kóre, Debet oborot, kredit oborot dep ataladı.
Aktiv schyotlarda Debet oborot ay dawamında aqshalardıń kiri- mini, kredit oborotı bolsa aqshalar ay dawamında azayıwın ańlatadı.
Passiv schyotlardagi Debet oborot ay dawamında aqsha tashkil tabıw deregi azayıwın, kredit oborot bolsa ay dawamındaǵı derek kóbeyiwin ańlatadı.
Buxgalteriya esabı schyotlari mudami bas qaldıq menen baslanıp, aqırǵı qaldıq menen juwmaqlanadı. Birpara jıynap bóliwleytuǵın yamasa tranzit schyotlarda bas qaldıq da, aqırǵı qaldıq da bolmaydı. Sebebi olar ay basına ashılıp, ay aqırında jabıladı.