No’kis innavatsion instituti msht gurppasi 13- topar alabasi

1. 2. Milliy sezimlerdiń mektepge shekem jas daǵı balalar tárbiyası daǵı áhmiyeti
Namıs degende, kóz ońımızda hak hám haqıyqat gewdelenedi. Babalarımızdiń hámmesi jedeli zatlar bolǵanlar. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Xorezmiy, Ámir Temur, Ullıbek, Aliisher Navaiy, Boburlar óz namısların minordek tutıwǵan. Sonday eken, búgingi mektepge shekem tálim mákemeleri tárbiyalaniwshileri babaları miyraslarına sadıq qalıp, olar jaratqan ádep-ahlok normalarına sadıq bolıwı kerek. Jedeli bolıw, birinshi náwbette, xalıq mápin jaqlaw, elga payda keltiriw.
Xalqımız óz turmısı, turmıs formasında eń ullı ideyalardı jámlegen ahlok-ádep qaǵıydalarına, ruwxıy qádiriyatlarǵa súyene otirip kelgen. Sonday aldıńǵı ideyalar sebepli elimizda ádalat, rostgo'ylik, hadallıq, pákizelik, birovning haqqiga hiyonat etpeslik, mayıplarǵa mehrli bolıw, adamiylik, aǵayınlıq, patriotlıq, dilwarlıq hám boshka insaniy pazıyletler rawaj tapqan. Ózbek xalqiniń namısın ańlatiwshı bir qansha úrp-ádetler, súwret- markalar, dástúrler, ádetler, úrp-ádetler, dástúrler bar. Atap aytqanda, ózbek xojalıqlarında áke atı salawat hám ullı shaxs retinde tán alıw etiledi. Ásirese, mektepge shekem tálim mákemeleri tárbiyalaniwshileri, yaǵnıy perzentlerimizdiń óz jurtına miyir-muhabbatlı bolıwı, onıń ǵárezsizligin bekkemlewi, watanımız dańq hám ataǵın dúnya kólemine alıp shıǵıw ruwxında tárbiyalaw pedagoglar, áke- ana hám hár birewimizdiń múqaddes minnetimiz bolıp tabıladı. Bunday iygilikli maqsetlerdi orınlawda hár bir Ózbekstan puqarası namıs hám maqtanısh menen jasaydı jáne onıń normasına ámel etedi.
Hár bir xalıqtıń social -materiallıq turmısında ázeliy dástúr, úrp-ádetler bólek hrin tutadı. Olar kisiler turmıs táriziniń ayriqsha hádiysesi retinde kórinetuǵın boladı. “Dástúr”, “ádet”, “dástúr” tikkeley “bayram” túsinigi menen baylanıslı.
“Dástúr” - tariyxıy rawajlanıw processinde jáne social mútajlikler arasında payda bolatuǵın, áwladdan -áwladqa miyraslar bolıp ótetuǵın, kisiler ruwxıy turmısına tásir kórsetetuǵın materiallıq hádiyse bolıp tabıladı. Dástúr ayriqsha social hádiyse retinde kompleksi esaplanadı. Xalıq dástúrleri- uzaq rawajlanıw processinde etnoslarning social -ruwxıy mútajlikleri tiykarında vujudga kelip, olardıń intellektual - dóretiwshilik iskerligi tiykarında, átirap - ortalıq, tábiyaat, miynet procesine baylanıslı halda áwladdan -áwladqa ótip, taraqqiy etken hám ásirleraro ájdadlar pikiri, árman -oyi, tájiriybeleri, jetiskenlikleri hám basqa qádiriyatların sáwlelengenlestirgen bahasız social -materiallıq miyraslarǵa aynalǵan.
Úrp - ádet adamlardıń turmısına sińip ketken, málim múddette tákirarlanıp turıwshı minez-qulıq, kópshilik tárepinen qabıl etilgen qulıq -atvor qaǵıydaları kónlikpesi bolıp tabıladı. Mısalı : kishilerdiń úlkenlerge sálem beriwi, úy- úynı tártipke keltiriw, qonaqlarǵa bólek húrmet kórsetiw, bayram aldıda ǵarrı ǵarrılar, kesel ázzi, qiynalgan kisiler jaǵdayından xabar alıw, qo'ni- qońsılaslardı qandayda bir jumisına járdem beriw, óz tilegi menen járdemge barıw sıyaqlılar ózbek xalıq iga tán jaqsı ádetler esaplanadı.
Úrp-ádet degen túsinik psixologiyada da ámeldegi bolıp, ol málim sharayat tásirinde vujudga kelip, kisiniń minez-qulıqında bekkemlenip qalǵan hám kiyinchalik óz-ózinen eriksiz atqarılatuǵın háreket mánisin ańlatadı.
Dástúr socialliq ómir, miynet, mádeniyatınıń barlıq tarawlarına tán xodisa retinde júdá keń sheńberdi óz ishine aladı. Úrp-ádet bolsa arnawlı bir bir kisiniń turmıs tárizi minez-qulqı, qulıq -atvori, baylanısi hám shańaraqqa tiyisli munasábetlerinde kórinetuǵın boladı. Dástúr - insannıń ómirindegi zárúrli voqyealarni bayramlawǵa qaratılǵan, rásmiy hám psixik kóterińkilik jaǵdayında ótetuǵın, tártip-qaǵıydalarǵa ámel etiletuǵın ilaj esaplanadi. Mısalı : at qoyıw, nekeden ótiw, kómiw qılıw, yadlaw, urıw qadash dástúrleri.
Úrp-ádet kúndelik turmısda kuzatilsa, dástúr bolsa insannıń ómirindegi zárúrli hádiyseler júz bergeninde payda boladı. Dástúr kisiler turmısındaǵı eń zárúrli vo qealarni rásmiylestiredi. Dástúrlerdi ótkeriwde áwladdan -áwladqa ótetuǵın ramziy hám rásmiy dástúrler, qaǵıydalarǵa ámel etiledi. Dástúrge bolıp atırǵan waqıyaǵa “gúwa” retinde adamlarsha qiriladi. Adamlar kimning bolıp tabıladı ǵami yamasa quwanıshına serik bolıwadı, keleshek ushın jaqsı niyetler qılıwadı. Hár bir dástúrdiń ayriqsha umum qabıl etilgen dúzilisi boladı. Insannıń ómirinde bolıp ótip atırǵan zárúrli voqyealarni bayramlaw processinde dástúr de, úrp-ádet de, dástúr de sáwlelengenlesedi.
Bunı tómendegi bir mısalda kóriw múmkin: jaslar voyaga jetkende jigitler úylenedi, qızlar turmısqa shıǵadı. Bul áwladdan -áwladqa ótip keletuǵın dástúr esaplanadi. Jigit hám qızdıń shańaraq qurıwı ushın neke toyı ótkeriledi. Neke to'yini ótkeriw bolsa insaniyat turmısına sińip ketken qaǵıydaǵa iye bolǵan úrp-ádet esaplanadı. Neke toylarınıń tiykarǵı shártlerinen biri kúyew hám kelindiń nekeden ótiwi bolıp tabıladı. hár bir dáwirde bul toy menen baylanıslı ayriqsha úrp-ádetler payda boladı. Mısalı : házirgi waqıtta arnawlı bezetilgen mashinalarda kóshelerde júriw, gúwalar menen baxıt úyine barıw, kerekli hújjetlerge qol chekiw, neke úziklerin almaslaw sıyaqlı ádetlerge ámel etiledi. Bul rásmiy hám saltanatli túrde ótetuǵın dástúr bolıp tabıladı.
“Dástúr”, “úrp-ádet”, “dástúr” bir-biri menen tikkeley boǵli q hádiyse esaplanadi. SHu sebepli dástúrlerdiń strukturalıq bólegi úrp-ádet, úrp-ádettiń strukturalıq bólegi bolsa dástúr de bolıwı múmkin. Birpara jaǵdaylarda “dástúr”, “ádet” hám “dástúr” túsinikleri bólek isletilse, olar abstrakt mánisti ańlatıwı da múmkin. Bunday waqıtta olarǵa ani q lovchi sózler qosılıp, mısalı “dástúriy bayram”, “sıylıqlaw dástúri”, “toy dástúri”, “nafa q aga baqlaw dástúri” formasında qollanıladı. Dástúr sózi jámiyetshilik qatnasıwında ótkeriletuǵın úlken ilaj mánisin ańlatadı.
Eń áyyemgi adamlardıń turmısı menen boǵli q dástúrler: topar bolıp jasaw úrp-ádetleri; sárdarlıq, o qso qolik ushın alıwuvlar; balalıqtan óspirimlikke; óspirimliklen er adamlıqǵa ótiw dástúrleri; túrli kórinisli kómiw ádetleri; qurbanlıq dástúrleri shańaraq hám toy dástúrleriniń tiykarı bolǵan pomgam, egzogam, monogam ádetleri sıyaqlılar baslanıwiy jámáát tara q qiyotida saldamlı rol oynaǵan. Olar baslanıwiy adamlardıń masha q qatli turmısında erisilgen tájiriybelerdi asıraw hám kóbeytiwde úlken áhmiyetke iye bolǵan.
Јadimiy ádetlerdi úyreniwde “Avesto” kitapı eń áyyemgi dereklerden biri esaplanadı. Zardushtiylik dinine tán ádetler házirgi payıtqa deyin de saqlanıp qalǵan. Olar ishinde eń úlkeni Sortro'z bayramı bolıp tabıladı. Kesellikti aldın alıw yamasa odan saqlanıw ushın ádıraspan tutatish, tańda úynı tazalaw, juwınıw, oshaqǵa órt yamasa q jumıs sıyaqlılar zardushtiylardan ótip kiyatırǵan ádetdr.
Shańaraqqa tiyisli dástúrler shańaraq payda bolıwı menen payda bolǵan. Usınıń menen birge ózgergen rawaj tapqan. Rawajlanıw, zaman talabına juwap bermegen ádet dástúrler unitilgan. Olardıń ornın bolsa shańaraq mútajliklerin qaniqtiradigan jańa dástúrler iyelegen.
Ózbek xalqiniń shańaraqqa tiyisli dástúrleri de tariyxıy kerekiyat tiykarında payda bolǵan hám zaman shıǵırıqlarınan ótip, zárúrli ruwxıy qádiriyat retinde gúlleniw tapqan. Kebirolar dáwirinde hár bir kisi jaqsı yashay almasa, pútkil jámiyet de jaqsı yashay almasligi uqturiladi. Bul dáwirde tiykarǵı itibar ulıwma mámleketlik jumıslarına qaratildi. Shaxs, shańaraq mútajlikleri bolsa dıqqat orayından túsip qaldı. Atap aytqanda, úlken mámleket bayramları birinshi dárejeli, shańaraqqa tiyisli - xojalıq bayramlar ekinshi dárejeli bolıp qaldı. Xal q dıń ásirlermobaynida tóplanǵan bahasız baylıǵı - shaxs hám shańaraq turmısı menen baylanıslı dástúr hám bayramlar unutila berdi.
Házirgi waqıtta jámiyetimiz aldında shaxs, shańaraq turmıs tárizin jaqsılaw hám ol menen baylanıslı shańaraqqa tiyisli dástúrler, úrp-ádetler, dástúrlerge itibar qaratıw zárúrli mashqala bolıp turıptı. Xal q imizning áwladdan -áwladqa ótip kiyatırǵan shańaraqqa tiyisli dástúrleri kebirolar dáwirinde saldamlı tosıqlarǵa dus kelgen sonda da ǵárezsizlikke erisilgennen keyin olar qayta tiklena basladı. Bul dástúr, úrp-ádet hám dástúrler tuwrısında qatar kitaplar basıp shıǵarıldı. Shańaraqqa tiyisli dástúrler xalıq ruwxıylıqınıń strukturalıq bólegi, zárúrli etikalıq qádiriyatı, tásirli tárbiya quralı esaplanadi. Shańaraqqa tiyisli dástúrler processinde kórinetuǵın bolatuǵın etika -ádep, miyir-aqıbet sıyaqlı páziyletler jaslar ruwxıylıqı qáliplesiwinde zárúrli áhmiyetke eag. Xalıq dástúrleri qadrlanatuǵın shańaraqlarda tárbiya tapqan jaslar ibratlı etikası menen bas qalardan ajralıp turadı. Bunday shańaraqlardan ayıpker, gúdibuzar kisiler chi q maydi. Sol sebepli xalıq dástúrleri hám shańaraqqa tiyisli úrp-ádetler járdeminde jaslardı tárbiyalaw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ispaniyalıq bir filosof alım pútkil omirin jáhán xal q larining úrp-ádetlerin, etika odobini úyreniwge baǵıshlaǵan eken. sol alım biziń jurtımızǵa kelip, úrp-ádetlermizni úyrenipdi. Jurtına barıp : “Pútkil bir ámelge asırǵan jumıslarım hám úyrengen bilimlerimdi 15 jaslı ózbek qızaloǵining, ornınan turıp, qolın kókirekine qoyǵansha shay uzatıwı daǵı odobi, ádeplilikine almastırıwǵa razı edim”- degen edi.
Ájdadlarmız saqlap -abaylap kelgen úrp-ádetlermizni, shıǵısona odobimizni, naslimiz pákligin, ullıligimizni saqlap -abaylap kelesi áwladqa jetkiziw siz-ol biziń qolımızda bolıp tabıladı.