No’kis innavatsion instituti msht gurppasi 13- topar alabasi

Kurs jumisiniń maqseti: Mektepge shekem jas daǵı balalarda milliy sezimdi qáliplestiriwdiń pedagogikalıq shárt-shárayatların úyreniw arqalı ilimiy-metodikalıq usınıslardı islep shıǵıw.
Kurs jumisiniń wazıypaları :
- Mektepge shekem jas daǵı balalarda milliy sezimlerdi qáliplestiriwdiń pedagogikalıq mashqalasın aktuallıǵın tiykarlash;
- Mektepge shekem jas daǵı balalarda milliy sezimlerdi qáliplestiriwdiń nátiyjeli forma hám metodların anıqlaw ;
- Mektepge shekem jas daǵı balalarda milliy sezimlerdi qáliplestiriwge qaratılǵan ilimiy-metodikalıq usınıslar islep shıǵıw ;
Pitkeriw qaniygelik jumıstıń predmeti.
Mektepge shekem jas daǵı balalarda milliy sezimlerdi qáliplestiriwdiń forma hám metodların úyreniw.
Kurs jumisiniń tómendegi metodlar tiykarında ámelge asırıldı :
- sáwbetler shólkemlestiriw;
- pedagogikalıq gúzetiw;
I. BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI JASTAǴI BOLALARDA MILLIY TUYǴULARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY PEDAGOGIK ASOSLARI.
1. 1. Mektepge shekem tálim mákemeleri tárbiyalaniwshilerinde milliy sezimdi qáliplestiriw pedagogikalıq mashqala retinde.
Ǵárezsizlik milliy namıs, watanǵa yurtga muhabbat, pidayılıq, miyir - shápáát, aqıbet, áke - onaga húrmet sezimlerin kámal taptırıwda sheksiz múmkinshilikler jarattı. Miyir - shápáát, aqıbet, ózbekona hislat, turmıs mazmunı.
Dúnyadaǵı xalıqlar arasında naǵız ózi millettiń bar ekenligi, bar ekenligi, ayrıqshalıǵı “Góne tariyx dizbeginde bir marjan o'zbegim” (E. vohidov) retinde zohirligi hár qanday kisi ushın áhmiyetke ıyelewi tábiyiy. Millet hár qanday milliy qádiriyattıń obiekti, milliy qádiriyatlar sisteması tayanadigan social tıykar bolıp tabıladı. “Millet” termini qádiriyat obiekti retinde tushunilganida, bir-biri menen qan aǵayin xalıqlarǵa ushın qollanılatuǵın “turkiy xalıqlar”, “slovyanlar”, “roman xalıqlari” sıyaqlılarǵa ulıwma milliylik dárejesi sáykes keledi.
Millet bir tárepden, óziniń qádiriyatların mutassil vujudga keltirip turadı, ótken zamannan keleshekke rawajlanıw processinde olardı turaqlı rawajlanıwlatirib, jańa - jańa qırlardı qáliplestirip turadı, ekinshi tárepden bolsa, onıń ózi de ámeldegi qádiriyatlar sisteması remontı astında ózgerip hám rawajlanıp baradı. Millet-óziniń qádiriyatların vujadga keltirip, olardıń jańa-jańa qarralarini hám táreplerin ısıwlashtirib, rawajlanıw processinde tamokillashtirib turio'i mánisinde óz qádiriyatlarınıń haqıyqıy iyesi, mákan hám zaman degi ilgerilama háreketten ibarat ózgerisler processinde olardı ótken zamannan keleshekke tárep jetkezip baratuǵın eń tiykarǵı obiekt bolıp tabıladı.
Milletti milliy qádiriyatlardıń obiekti hám subyekti retinde túsiniw, ol menen baylanıslı milliy qádiriyatlar sistemasın ilimiy analiz qılıw, millettiń ózin social qádiriyat retinde qaraw ikmonini beredi. Bul bolsa milliy qádiriyatlardıń kórinetuǵın bolıwı, tariyxıy rawajlanıw processinde ótken zamannan keleshekke tárep háreketin analiz etiwge múmkinshilik jaratadı. Milliy qádiriyatlar :
- adamlardıń tábiyiy, tariyxıy jáne social birligin támiyinleytuǵın etnik mákanda qáliplesedi, reń-barang tárzde, tarli sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı, adamlardıń sanasına, turmıs tárizine ayriqsha tárzde tásir etedi:
- adamlardıń óz-ara munosabalarida, ijtimmoiy xızmetlerinde kózge taslanıp turadı hám de áne sol munasábet, iskerlik, maqset, mútajlik hám umtılıwlar ushın ruwxıy tiykar boladı ;
- materiallıq, ruwxıy, ekonomikalıq, siyasiy hám basqa tarawlarda arnawlı bir nátiyje retinde júzege keliwleri, kisiler ushın zárúriyat retinde ayriqsha áhmiyet kásip etisleri, olarǵa payda keltiriwleri xam múmkin;
- social rawajlanıw processinde ózgerip, rawajlanıwlasıp, reń-barang tárepler áwladdan -áwladqa ótedi, miyraslar qaladı.
Milliy qádiriyatlar hám olardıń baylanıslılıǵın ańlatpası bolǵan qádiriyatlar sisteması, millettiń ózi menen birge tariyx dizbekleri, dáwir zayillari, túrli social hám siyasiy processler arasından ótken zamannan keleshekke tárep ótip turadı. Bul qádiriyatlar kóbirek millettiń etnik qásiyetleri hám etnik mákanı menen baylanıslı. Xalıqtıń social rawajlanıwı bolsa olardıń milliy etnik qádiriyatları gúlleniwi menen o'zviy baylanıslılıqta dawam etedi. Hár bir xalıq yamasa millet, ayriqsha reń-barang qádiriyatlardı rawajlanıwlashtirib barıwı natidasida, umumisoniy qádiriyatlardı qáliplestirip, onıń qırların rawajlantirib baradı.
Milliy qádiriyatlar tek qádiriyatqa kóre tek tar sheńberde saqlanıp qalmaydı, bálki, gúlleniw tawıp turmıs processinde turaqlı jańalanıp, basqa xalıqlar qádiriyatların jetiskenlikleri menen boyib baradı. Hár bir el, xalıq, elat, urıw yamasa xalıqtıń úrp-ádetlerinde, olardı orınlaw daǵı iskerliginde ayriqshalıq boladı. Eger áne sol ayriqshalıqtı sol orınnıń xalqı qadrlasa, olar ómiriniń bir bólegine aynalǵan bolsa bunıń jaman jayı joq. Bunday ayriqshalıq menen baylanıslı qádiriyatlardı basqa orında, basqasha tárzde jasap atırǵan adamlardıń tarozusi menen ulchash yamasa ol maqsette basqalardıń arbitr bolıwı maqsetke muwapıq emes. Ulıwma insanıylıq sezimi tek óz xalqi qádiriyatın ardoqlash, kóz-kóz qılıw hám basqalar arasına jayıw ushın umtılıwǵa tiykarlanmaydi, bálki hár bir xalıq, elat, urıw qádiriyatların qanday xolatda bolsa, sondayligicha qabıl etip, olardı xurmat etiwden baslanadı.
Hár bir millettiń ózi qadrlaytuǵın mádeniyatı, tili, dástúrleri, úrp-ádetleri, dástúrleri hám ádep normalari bar. Dúnyada xalqı san tárepten kóp yamasa kemrek xalıq bolıwı múmkin, biraq materiallıq hám ruwxıy tarawda bir-birinen kem yamasa artıq millet joq. Usı waqıtta satqın millet de, qaralaw huqıqına iye bolǵan millet de joq. Biraq hár bir millettiń ayriqsha ótken zamanı, materiallıq hám ruwxıy qádiriyatları, milliy qaharmanlıq saltları, basqa millettiń ózine millet aktivliyatini bahalaytuǵın arbitr bolıwǵa haqqi joq. Qandayda bir bir táliymat, mámleket forması yamasa jasaw usılın qabıl ete almaǵanlıǵı ushın hyech qashan yamasa bul millet ayıplı emes. usı mánisten alıp qaraǵanda ulıwma insanıylıq bir millet qádiriyatların pútkil olamga jayıw jolı menen emes, bálki hámme millet hám xaliqlardiń qádiriyatların saqlap -álpeshlew, mawasalastırıw, tariyx tarozusi saqlap qalatuǵın qádiriyatlardı xurmat qılıw hám dunyadaǵı milliy reń-baranglik menen ajıralmas baylanısda ekenligin ańǵarıw solı menen boyib baradı.
Milliy qadriyalar millettiń tábiyiy-tariyxıy rawajlanıwı, social turmısı, jasaw tárizi, ótken zamanı, keleshegi, mádeniyatı, ruwxıylıqı, úrp-ádetleri, dástúrleri, tili ol payda bolǵan aymaq hám basqalar menen ajıralmas baylanısqan. Olar túrme-túr sırtqı kórinislerden, bir-biri menen ajıralmas baylanısda kórinetuǵın boladı, ayriqsha milliy qádiriyatlar sistemasın quraydı. Bul sistemada tábiyiy-tariyxıy birlikti támiyinleytuǵın qádiriyatlar - qan-aǵayınlıq, materiallıq ruwxıy jaqınlıq, ótken zaman hám ruwxıy miyraslar, ana jurt sezimi hám basqalar salıstırǵanda turaqlı bolıp esaplanadi. Olar milliy qádiriyatlar sistemasında tariyxıy processler dawamında tez ózgerip turatuǵın birpara kúndelik yamasa ámeliy áhmiyetke iyelik etiw bolǵan qádiriyatlarǵa salıstırǵanda, milliy qádiriyatlar sisteması, óz ornın hám áhmiyetin uzaǵıraq saqlap qalıwı menen baylanıslı ózgeshelikti ańlatadı.
“Kóp jıllıq ilimiy baqlaw hám izertlewler sonı kórsetedi, insan óz omiri dawamında alatuǵın informasiyaning 70 payızın 5 jasqa deyingi dáwirinde alar eken. Balanıń sanasın tiykarlanıp 5-7 jasda qáliplesiwin inabatqa alatuǵın bolsaq áne sol dáwirde onıń kewilinde ruwxıylıqtıń dáslepki urıqları kórinetuǵın bóle baslaydı”. Házirgi ǵárezsizlik sharayatında jurtımızdań rawajlanǵan mámleket dárejesine eliriwi ushın balalardı mektepge shekem jas dáwirinen hadallıq páklik, mehribanlıq, miyir - muruvatlilik hám olar sanasına sıńırıw ideyaları zárúrli áhmiyetke iye boladı. Mektepge shekem tálim úzliksiz tálim sistemasınıń baslanǵısh túri esaplanadı, xamda Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında”gi Nızamı hám «Kadrlar tayarlaw milliy programması» talapları tiykarında shólkemlestiriledi :
- mektepge shekem tálimdiń maqseti: bala shaxsın mektepge shekem jas daǵı balalar tálim-tárbiyasına qoyılatuǵın Mámleket talaplarına muwapıq saw hám jetik, mektepke oqıwǵa tayarlanǵan tárzde qáliplestiriw;
mektepge shekem tálimdiń wazıypaları : balalardı xalkning bay milliy, materiallıq - tariyxıy miyrasları hám ruwxıy ahloqiy tárepten tárbiyalaw : balalarda milliy patriotlıq sezimlerin qáliplestiriw, mektepge shekem jas daǵı balalarda bilim alıw zárúriyatın, oqıwǵa umtılıw uqıpların qáliplestirip, olardı úzliksiz túrde tálim procesine tayarlaw, balalardıń oylawın rawajlandırıw, óziniń pikirin ǵárezsiz hám erkin ańlatıw ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw, balalardıń fizikalıq hám psixik soǵligini támiyinlewden ibarat.
Ekenin aytıw kerek, ǵárezsizlik, milliy ideologiya, milliy rawajlanıw sıyaqlı múqaddes qádiriyatlardı xalıq keń hám tereń aqıl etpekte. Qısqa waqıt ishinde mámleketimiz turmısında dúńya júzilik ózgerisler júz berdi. watanımız dúnya kóleminde tán alıw etildi. Bul ózgerisler adamlardıń sana-sezimine jáne oylawına da unamlı tásir etpekte. Sonlıqtan, ósip kiyatırǵan jańa áwlad dúnya qarawın milliy namıs formasında kórinetuǵın bolıp atır. Bul sezimdi rawajlandırıw, turaqlı ıqtıqatqa aylandırıw tálim sistemasınıń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Ǵárezsizlikten keyin húkimettiń barlıq ishki hám sırtqı siyasatı, reformalarınıń birinshi basqıshında alıp barılǵan dúńya júzilik siyasatı hám ekinshi basqıshda ámelge asırılıp atırǵan tariyxıy -ulıwmadunyalıq jumısları sebepli dúnyaǵa teńildi hám tán alındı. Bul ózbek xalqiniń milliy namısı bolıp tabıladı.
Bunda bolsa Mektepge shekem tálim mákemelerinde, tiykarǵı iskerlik retinde milliy namısni qáliplestiriw procesi júzege chikddi. Usı jaǵday bolsa, mektepge shekem tálim mákemeler tárbiyalaniwshilerinde milliy namıstı qáliplestiriwdi shólkemlestiriw procesin nátiyjeli basqarıwdı shárt etip qóyadı. Tuwrı hám aqılǵa say joybarlastırılmaǵan, tashkil etilmegen hám tártipke asırılmaǵan tárbiyalıq process kutilgan nátiyjeni bermeydi. Áne sol aktuallıqtan kelip shıqqan halda, mektepge shekem tálim mákemeleri tárbiyalaniwshilerinde milliy namıstı qáliplestiriw procesin bonqarish texnologiyasın islep chikish maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Ǵárezsiz Respublikamız búgingi kúnde jaslarımızdı hár tárepleme ruwxıy hám bilimlendiriw tárepten ózin tuta bilgen, óz sháni, uyati, namısın qorǵaw ete alatuǵın dárejede kóriwdi qáleydi.
- Ekenin aytıw kerek, kúshli, qúdiretli mámleket ruwxıylıq jayinde payda boladı. Bunday qúdiretli mámlekettiń adamları da óz namısı or-ar-namısı hám qádiriyatların ximoya etiwge ılayıq insanlar bolıwı kerek. Sonday eken, biz tárbiya processinde insan sháni, namısı, uyati, or-ar-namısı jáne onı asıraw, qorǵaw etiwdi jetkinsheklerge úyretiwimiz, hám de aldımızǵa tiykarǵı maqset etip ko'yishimiz kerek. Búgingi jetkinsheklerimiz óz táǵdirin chinakkam iyesi, óz tariyxınıń dóretiwshii, ayriqsha milliy qádiriyatların iyesi retinde ádep-ahloqimiz úlgisi tiykarında jumıs tutadılar.
- Sol sebepli xalkimiz o'zligini ańlap, ǵárezsizlik tiykarın barǵan sayın bekkemlenip barıp atır. Óz gezeginde ruwxıy -etikalıq rawajlanıw menen birgelikte bir qansha óz sheshimin kútip turǵan máseleler bar. Hár bir mámlekettiń perspektivası, xalqiniń párawanlıǵı, arqayın bolıwı jetkinshek, umidli uǵil qızlarına baylanıslı. Sebebi ertangi kún olar qolında.
- Milliy namıs - arnawlı bir millettiń tariyxıy ótken zamanınan, milliy qádiriyatlardan, jáhán kóleminde ásirler osha tán alınıp kelinip atırǵan pán, dinge sıyınıw, ádebiyat, kórkem óner hám mádeniyat yutuklari hám olardı jaratqan daxolardan tariyxıy estelik hám esteliklerden milliy úrp-ádetlerinen maqtana alıw sezimi bolıp tabıladı.
- Milliy sezim shaxsda tómendegi sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı :
millettiń tabıslar, obru-itibarı menen maqtanıw, olardıń máselelerine bıyparq qaray túrmeslik;
óz eli, milletine jan kuyer;
óz milletiniń materiallıq -ruwxıy me'rosini saqlap -álpeshlew;
Xalıq ádetleri, dástúrleri, qádiriyatların húrmet qılıw, olardı bayıtıw hám jetilistiriw;
óz milletine miyir muhabbatın ámeliy iskerlikte kórinetuǵın qılıw ;
Ǵárezsizlik ideyaları menen suǵorilgan kisiler milliy sezimdi asırıp, onı xalıq, watan, ájdadlar yadı aldındaǵı juwapkershilikti sezim qılıw sıyaqlı mazmun menen boyitmokda. Bunday sharayatta ózbek xalqinining ǵárezsizliginen maqtanıw, mámleketimizde azat, párawan hám erkin turmıs qurıw jolında aktiv miynet qılıw, jáhán jámiyetshiligi jetiskenlikleri, jańa pedagogig texnologiyalarınan paydalanıw, milliy namıstı rawajlantiradigan faktorlar bolıp tabıladı. Bul bolsa, óz gezeginde ósip kiyatırǵan jetkinshektiń kúshi, potencialı, qurılısshılıq iskerligin kóp tárepten belgileydi. Olardı saw milliy namıs sezimin qáliplestiriw ushın tinmay izertlewge saparbar etedi. Bul saparbarlik hám miiliy namıstı ósip kiyatırǵan jetkinshekke qarar taptırıw ushın mektepge shekem tálim mákemeleri úlken múmkinshiliklerge iye. Sebebi búgingi kúnde bul mákanlarda ózbek xalqiniń ótken zamanı babalarımızdıń bay ruwxıy miyrasları, búgingi buyodkorlik iskerligi keń kólemde uyretilip atır. Haqıyqattan da, milliy namıssız hesh bir millet, millet retinde gúlleniw tapolmaydi.