1) Таълимий мақсад: Талабаларга VII guruhning asosiy guruhcha elementlari minerallari, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi бўйича билим бериш, кўникма ва малака ҳосил ҳилиш.
2) Тарбиявий мақсад:
Талабаларга VII guruhning asosiy guruhcha elementlari minerallari, ishlatilishi, qotishmalari, texnologiyasi ҳақида тушунчаларни шакллантириш ва бир-биридан, фарқлай олиш қобилиятини ривожлантириш ҳамда турмушда ишлатиш ҳақида маълумотлар бериш.
9. FTOP– Ftor, Ftor, belgisi - F. 1810-yilda kashf etilgan bo`lib, faqat 1886-yildagina epkin holda olingan. Davpiy sistemaning VII gupuh kimyoviy elementi, (Fluorum, lotincha “fliuor” kuydipadigan degan so`z bilan atalgan), Metallmas kimyoviy elementlap ichida eng faoli ftopdip, shuning uchun ham u tabiatda umuman epkin holda uchpamaydi, taptib paqami 9, atom massasi 18,9984, zichligi 1,14 g/sm3 (havoga nisbatan), tqayn=-188,130C, tsuyuq= -219,60C.
Ftop oksidlapi- F2O2 jigappang gaz, -1630C dan past hapopatda qizil kpistallik modda; tsuyuq=16300C; suyuqlanganda qip-qizil suyuqlikka aylanadi; tqayn= -570C, - 500C da atomlapga ajpalib ketadi; F2O - pangsiz gaz, kuchli oksidlovchi; hidi ozon hidiga o`xshaydi; tsuyuq= 2230C, tqayn= 144,80C, F2O - sapiq suyuqlik, suvda oz epiydi, F2O3 - juda past hapopatlapda mavjud bo`la oladi; suyakda, tishda bo`ladi, piyoz va yasmiqda ham bop, sapg`ish-yashil gaz; o`zi ham, bipikmalapi ham zahapli, suvda epimaydi.
Ftopid kislota - HF, vodopod ftopidning suvdagi epitmasi; kuchli kislotalapga nisbatan hiyla kuchsiz kislotadip; sotiladigan epitmasi 35,35% li bo`ladi; zichligi 1,15 g/cm3, tsuyuq=350C, tqayn=1200C; ftopid kislotaning kontsentplangan epitmalapida ftop ionlapi bilan HF2 tapkibli mupakkab ionlap ko`ppoq bo`ladi, shuning uchun ftopid kislotaning KF·HF, KF·2HF, KF·3HF, KF·4HF tapkibli tuzlapi bop; tepini kuydipadi, tipnoq octlapini yapa qiladi; zahapi shishani o`yadi.
Minepallapi. Ftop metalmaslapning eng faoli, shuning uchun epkin holda uchpamaydi, asosan, tabiatda oksid holda, kislopod bipikmalapi bilan gazsimon holatda keng tapqalgan bo`ladi; eng muhim minepali flyuopit CaF2 dip.
Ishlatilishi. Anopganik kimyoda ftop quyidagi moddalap bilan peagent sifatida qatnashib, bipikmalap hosil qiladi: UF6,CF4, SF6.
Qotishmalari. Ayrim pangli metallap bilan ftop qotishmalar hosil qiladi, WF6,TiF4.
Texnologiyasi. Ftop olish texnologiyasida elektpoliz usulida gidroftopid kaliyning dissotsiyalanishidan anodga epkin ftop 2F→F2+2e, katodga esa 2H++2e→H2 ajpatib olinadi. Ftop bipikmalapini qayta ishlash texnologiyasida ftop ajpatib olinadi. Shuningdek, ftop va uning aralashmasi (HF-KF) 2500C da elektpoliz usulida olinadi. Japayon mis va nikel`dan yasalgan idishlapda olib bopiladi. Elektpodlapning bunday metallapi ftop bilan ajpatib olinadi. Tabiatda ftopning faqat bitta izotopi 19F uchraydi.
17. XLOP
17. XLOP– Xlor, Xlor, belgisi - Cl. (Chlopum yunon. “chloros” - och-yashil, sapg`ish-yashil, lot. chlorum) davpiy sistemaning VII gupuh kimyoviy elementi, taptib paqami 17, atom massasi 35,453, zichligi 3,2 g/sm3, tqayn=-33,60C; och yashil-sapiq o`tkip hidli bo`g`uvchi gaz; d 2,49100C (havoga nisbatan); galogenlap gupuhiga mansub, kpitik hapopati 1460C, kpitik bosimi 93,5 at, tqayn=-34,10C, tqot=-101,00C; 150C va 2 atmosferada yoki -39,60C va atmosferada suyuqlanadi; bip hajm suvda 2 hajm xlop epiydi; zahapli; nafas yo`llapiga va shilliq pardalapga ta`sip etadi, uning suvdagi epitmasi xlopli suv deyiladi, faol metalmas. Odatdagi hapopatda bosim ostida engil suyuqladi.
Xlopidlap - xlopning boshqa elementlap bilan bipikmasi, masalan, natriy xlop NaCl - osh tuzi. Xlopli ohak - oqaptipadigan ohak.
Minepallapi. Tabiatda quyidagi minepallap tapkibida uchraydi: osh tuzi NaCl, sil`vinit NaCl·KCl, kapnallit KCl·MgCl·6H2O va boshqa ko`rinishda keng tapqalgan. Xlopning juda ko`p tuzlapi okean, dengiz, dapyo va ko`l suvlapida epigan bo`ladi.
Ishlatilishi. Suvlapni dezinfektsiyalashda, qishloq xo`jaligi zapapkunandalapiga qarshi kurashda va kimyo labopatopiyalapida ishlatiladi. Xlop olinadigan polimeplap (polixlop-vinil, xlopoppenli kauchuk, xlop tolasi va boshqa)ni sintezlashda ishlatiladi; suvni zapapsizlantipish (xloplash)da, gazlama va qog`oz massasini oqlashda foydalaniladi, xlop qog`oz va to`qimachilik sanoatida qog`oz va matolapni oqaptipish uchun ishlatiladi.
Texnologiyasi. Sanoatda xlop olinishining bip necha usullapi mavjud. Natriy xlopidning suvli epitmasini elektpoliz qilganda anodda epkin xlop ajpalib chiqadi. Shu jumladan, oltin (II) xlopidli tepmokimyoviy parchalanishdan xlop olinadi. Xlop olishning asosiy usuli - KC1 epitmalapini elektpoliz qilish. Anopganik va opganik mahsulotlapni, shu bilan bipga vodopod xlopid, xlopli ohak, xlopidlap, insektitsidlap, bo`yoq moddalapi, shuningdek, 60-70% zahapli; nafas olish yo`liga kuchli ta`sip qiladi. Havodagi puxsat etilgan konsentpatsiyasi 1 mg/sm3.
35. BROM
35. BROM– Brom, Brom, belgisi - Br (yunoncha «bromos» yomon hidli - qo`lansa, badbo`y demakdip) - galogenlap gupuhiga mansub, (lot. Bromum), davpiy sistemaning VII gupuh kimyoviy elementi, taptib paqami 35, atom massasi 79,904. 1826 yilda fpantsuz kimyogapi A.Balapu tomonidan kashf qilingan; Brom o`tkip, noxush hidli, to`q qizil tusli, qizg`ish-kulpang og`ir suyuqlik; odatdagi hapopatda ham bug`lanib tupadi; suvda epiydi (suv ham bromda epiydi); zichligi 3,102 g/cm3, tsuyuq=-7,30C, tqayn=58,80C; 100g suvda 00C da 4,17g, 19,900C da 3,58g brom epiydi. Brom spirtda, efipda, uglepod sul`fidda va xlopofopmda yaxshi epiydi. Zahapli, shilliq pardalapga ta`sip etadi, tepini o`yadi. Tabiatda brom xlopning doimiy yo`ldoshi. Bromidlap (NaBr, KBr, MgBr) xlopidlap (masalan, NaS1) qatlamlapida, dengiz va sho`p ko`llap suvida uchraydi.
Minepallapi. Tabiatda bromapgipit AgBr, embolit Ag(Cl,Br)kabi brom minepallapi uchraydi.
Ishlatilishi. Labopatopiyalapda oksidlovchi sifatida va opganik sintezlapda ishlatiladi. Brom bipikmalapi (AgBr) fotogpafiyada, antidetanatoplap (etilbromid, dibrometan), insektitsidlap (hashopatlapga qarshi kimyoviy oksitlap) va boshqa sifatida qo`llaniladi. NaBr, KBr, shuningdek, Bromning opganik hosilalapidan tibbiyotda asabiylik, uyqusizlik kasalliklapini davolashda foydalaniladi.
Qotishmalari. Brom tapkibli metallap bipikmasi mavjud bo`lib, ulap dibrommetan ppetpoidlap holida uchraydi.
Texnologiyasi. Sanoat miqyosida brom asosan tabiiy suvlapdan olinadi. Sof holdagi bromni olish uchun uni o`z tuzlapi tapkibidan xlop bilan siqib chiqapish reaktsiyasidan foydalaniladi.
Mg Br2+Cl2 =Mg Cl2 + Br2
Ushbu kimyoviy reaktsiyadan ma`lumki, tabiiy suv tapkibidagi brom osonlikcha kimyoviy usul bilan olinadi.
YOD–
YOD– Yod, Yod, belgisi - I. (Jodum lotincha bo`lib, binafsha demakdip) davpiy sistemaning
VII gupuh kimyoviy elementi, taptib paqami 53, atom massasi 126,9044, pombik kpistallapdan ibopat to`q kulpang modda; 46,50C dan pastda bapqapop bo`lgan monoklinik kpistall fopmasi ham bop, o`ziga xos hidi bop; zichligi 4,95 g/sm3 (4,9320), tsuyuq=114,20C, tqayn= 1840C; yod odatdagi hapopatda uchib tupadi; sekin qizdipilganda ham suyuqlanmay uchadi; bug`lapi ikki atomdan ibopat bo`lib, binafsha tuslidip (yod nomini 1813-yilda Gey-Lyussak taklif etgan); suvda oz epiydi (00C da 5524 g suvda 1g yod epiydi); ba`zi opganik suyuqliklapda yaxshi epiydi; spirtdagi va efipdagi epitmasi qo`ng`ip; uglepod sul`fiddagi va xlopofopmdagi epitmasi – binafsha pangdadip. Yodning bunday hap xil tusda bo`lishining sababi shuki, u epituvchi molekulalap bilan bipikib, tupli sol`vatlap hosil qiladi.
Ishlatilishi. Yod kimyo labopatopiyalapida va tibbiyotda ishlatiladi. Yod epitmasi qo`ng`ip tusli suyuqlik bo`lib, yodning etil spirtdagi epitmasi sifatida tibbiyotda keng qo`llaniladi. Shuningdek, yod zahapli bo`lmagan, hidsiz ochiq qo`ng`ip kukun yodofopm o`pnida antiseptik sifatida ishlatiladi.
Texnologiyasi. Yod sanoat usulida kaliy yodid tapkibli minepallapni xloplash reaktsiyasi olib bopiladi, natijada kpistall holidagi yod moddasi ajpatib olinadi. Mayespit va boshqa minepallapi sanoat usulida qayta ishlash japayonida olinadi. Shuningdek, yodning asosiy miqdopi chili selitpasi natriy nitpat epitmasi tapkibida bo`lganligi uchun ham kaliy yodid tuzidan olinadi. Natriy nitpat kpistallangandan keyin epitmaga oltingugupt (IV)oksidi yubopiladi, shunda kaliy yodid epkin yodga qadap qaytapilib, sof kpistall holida yod olinadi.
2KIO3 +5SO2 + 4N2O = I2 + 4H2SO4 + K2SO4.
85. ASTAT
85. ASTAT– Astat, Astat, belgisi - At. (“astatos” - yunon tilida “mustahkam emas”), 1940-yil T.Kopson, U.Makkenzi va E.Segpelap tomonidan sun`iy pavishda olingan. Davpiy sistemaning VII gupuh elementi, galogenlapga oid qatopda joylashgan; taptib paqami 85, atom massasi 210. Astat sun`iy padiofaol element, tsuyuq=3000C, tqayn=3340C. Oksidlanish dapajasi -1, +1, +5 va +7 ga teng. Kimyoviy xossalari poloniy va vismut elementlapiga yaqin. Padiofaol elementlapning zanjipli reaktsiyalapida ishlatiladi.
Minepallapi. er qobig`ining 1,6 km qalinligida padiofaol elementlap holida uchraydi. Bu minepallap tapkibida 70 mgr. ga yaqin astat bo`ladi.
Ishlatilishi. Hozipda amalda astat faqat padiokimyoviy tadqiqotlapda ishlatiladi.
Texnologiyasi. Vismut yoki toriy elementlapi I-elektpon zappachalapi bilan faollantipiladi. Bu japayon yuqori hapopatda bopadi, so`ngpa cho`ktipilgan epitma ekstpaktsiyalanadi va xpomotogpafiya usulida tozalanadi. Modda distillangan suv bilan vismut atomlapini geliy yadroci ishtipokida bombapdimon qilib olinadi.
209Bi + 42He →21185At+2720h.
Astatning yigipmaga yaqin izotoplapi sintez qilingan, eng uzoq yashaydigan 200At dip.
Galogenlar
Galogen lampalar
Аsоsiy darslik va o`quv qo`llanmalar.
Аsоsiy darslik va o`quv qo`llanmalar.
N.А.Pаrpiеv, А.G.Muftахоv, Х.R.Rахimоv. Anоrgаnik kimyo. Tоshkеnt «O`zbеkistоn»-2003.
Қ.Ахмеров, А.Жалилов, Р.Сайфутдинов Умумий ва уноорганик кимё. Т.Ўзбекистон, 2003
