Seziy va uning birikmalari Olinish va xossalari Seziy kimyoviy belgisi — Cs

Seziy va uning birikmalarini olinish va xossalari
Reja:

1. 
   Seziy va uning birikmalari
   
2. 
   Olinish va xossalari
   

Seziy (kimyoviy belgisi — Cs; lot. Caesium) birinchi guruh elementi (eski tasnifga ko’ra – birinchi guruhning asosiy elementi) Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy tizimining oltinchi davri, 55 atom raqamida joylashgan. Seziy elementi sariq-kumush rangdagi yumshoq ishqoriy metall. Seziyning nomini emissiya spektridagi ikkita yorqin ko’k chiziq rangidan olgan ( lotincha caesius – osmon ko’k).

Seziy
← Yod | Argon →
Oddiy moddaning ko’rinishi Juda yumshoq, kumushrang-sariq metall
Atom xossalari
Nomi, belgi, raqami ——————-→ Seziy (Cs), 55
Atom massasi ——————-→ 132.90 m.a.b. (g/mol)
Elektron konfiguratsiyasi ——————-→ 6s ^1
Atom radiusi ——————-→ 267 pm
Kimyoviy xossalari
Kovalent radius ——————-→ 235pm
Ion radiusi ——————-→ (+ 1e) 167 pm
Elektrmanfiyligi ——————-→ 0.790 (poling shkalasi bo‘yicha)
Oksidlanish darajasi ——————-→ 1, 0
Ionlanish energiyasi ——————-→ 375,5 kJ/mol; (3,89 eV)
Oddiy moddaning termodinamik xususiyatlari
Termodinamik faza ——————-→ Qattiq modda
Zichlik ( n.sh. da ) ——————-→1.873 g / sm³
Erish harorati ——————-→ 28,7 °C; 28,5 °C;28,44 °C
Qaynatish harorati ——————-→ 667,6 °C; 688 °C; 669,2 °C
Solishtirma erish issiqligi ——————-→2,09 kJ/mol;
Solishtirma buglanish issiqligi ——————-→ 68,3 kJ/mol;
Molyar issiqlikgi ——————-→ 32,21 kJ/(K∙mol);
Molyar hajmi ——————-→70 mol/sm^3;
Oddiy moddaning kristall panjarasi
Panjara tuzilishi ——————-→ Kubik tanaga yo’naltirilgan
Panjara parametrlari ——————-→ 6,140 Å
Boshqa xususiyatlar
Issiqlik o’tkazuvchanligi ——————-→ (300 K) 401 Vt / (m · K)
CAS raqami ——————-→ 7440-46-2
Emissiya spektri

Seziyning ishlatilishi
Seziy 20-asrning boshlarida, uning minerallari kashf etilganda va uni sof holda olish texnologiyasi ishlab chiqilgandan keyingina foydalanib boshlanilgan. Hozirgi vaqtda seziy va uning birikmalari elektronika, radio, elektr energiyasi, rentgen texnologiyalari, kimyo sanoati, optika, tibbiyot, atom energetikasida qo’llaniladi. Asosan, barqaror tabiiy seziy-133 va bazan izotopi seziy-137 radioaktiv izotoplari foydalaniladi.
Asbobsozlikda seziy va uning bariy, kalsiy, surma va alyuminiy, yoki, kumush bilan qotishmalaridan fotoelement ishlab chiqarishda foydalaniladi. Bunday fotoelementlar juda katta spektral diapazonda ishlay oladi va ular orqali, infraqizil nurlarni ham, qisqa to‘lqinli nurlarni va ultrabinafsha nurlarini ham qayd qilish mumkin.
Shuningdek, seziydan ionlanuvchi nurlanishlarni qayd qilish asboblarida foydalaniladi. Tungi ko‘rishga mo‘ljallangan optik asboblarda, nishonni mo‘ljalga olish linzalarida, hamda, boshqa ko‘plab infraqizil asboblarda seziyning yod yoki, brom bilan birikmalari qo‘llanadi.
Tibbiyotda. Seziy birikmalari asosida oshqozon yarasi, difteriya, shok va shizofreniya kasalliklarini davolash uchun samarali dorilar yaratildi. Uning tuzlari, litiy preparatlari singari , normotimik ta’sir ko’rsatishga qodir
Seziy florid piezoelektrik keramika va maxsus ko’zoynak uchun ishlatiladi . Seziy xlorid – yoqilg’i xujayralaridagi elektrolit, molibden payvandlash uchun ishlatladi. Seziy bug’laridagi atomik o’tish atomik soatlarda mos yozuvlar chastotasi sifatida ishlatiladi .
Kimyo sanoatida esa seziy asosan katalizator sifatida ishlatiladi. Seziyli katalizatorlardan ammiak, xlor kislotasi, butil spirti, chumoli kislotasi singarilarni olish jarayonida foydalanish mumkin. Seziy-137 radioaktiv izotopi esa gamma-defektoskopiyada, o‘lchov texnikasida va tibbiy preparatlarni sterillashda ishlatiladi. Tibbiyotda ushbu radioizotopdan o‘sma kasalliklarini davolashda foydalaniladi.
Tabiatda tarqalishi
Yer qobig‘idagi seziy miqdori 3,7 gr/tonna deb baholangan. Seziy Yer sayyorasida asosan juda tarqoq holda tarqalgan bo‘lib, faqat ayrim seziyli minerallarda (asosan pollutsitda) oz miqdorda yig‘ilgan xolos. Shuningdek, kaliyli minerallarda ham seziy miqdori nisbatan sezilarli bo‘ladi. Rubidiy singari, seziy ham magmatik jinslar shakllanishining so‘nggi bosqichida to‘planish tendensiyasiga ega va pegmatitlarda seziy konsentratsiyasi eng maksimal darajaga yetadi. Granit pegmatitlarda seziyning o‘rtacha miqdori 0,01% ni tashkil qiladi, pollutsit mineraliga ega bo‘lgan ayrim alohida pegmatitlarda esa seziy miqdori 0,4% gacha yetishi mumkin. Dengiz suvidagi seziy miqdori taxminan 0,5 mkg/l atrofida bo‘ladi.
Seziy kristallari
Tabiatda asosiy seziy minerallaridan pollutsit (Cs, Na)[AlSi₂O₆]·nH₂O mineralida 22-36 foiz atrofida seziy oksidi jamlangan bo‘ladi; shuningdek, seziyli berill Be₂CsAl₂(Si₆O₁₈) – pettsotait mineralida, hamda, avogadrit (KCs)BF₄ minerallarida ham taxminan 7,5% miqdorida seziy oksidi mavjud bo‘ladi. Shuningdek, galaxit va margaritasit nomli seziyli minerallar ham ma’lum.
Kimyoviy xossalari
Zeziy elementi metallar ichida kimyoviy jihatdan eng faoli hisoblanadi (metallar ichida seziydan ham barqarori bu – fransiy elementi bo‘lib, lekin u radioaktiv modda hisoblanadi va tabiatda uchramaydi). Seziy kuchli qaytaruvchi (tiklovchi) sanaladi. Havoda bu element darhol alanga oladi va oksidlanib, CsO₂ hosil qiladi. Agar muhitda kislorod miqdori kam bo‘lsa, yoki, harorat juda sovuq bo‘lsa, seziyning havoga chiqishidan oddiy oksidi Cs₂O hosil bo‘ladi: