Noorganik moddalar

2.2. AZO TN ING TABIATDA AYLANISHI
Oqsil ta rk ib ig a kiru v ch i b ir q ism b o g ‘l a n g a n a z o t tirik o r g a n iz m
faoliyati n atijasi sifatida e l e m e n t a r a z o tg a c h a p a r c h a l a n a d i . T u p r o q -
ning d e n itrifits irlo v c h i b a k te r iy a la r in in g t a ’siri n atijasid a b o g ‘lan g a n
a z o tn in g y a n a b ir qismi e le m e n ta r az o tg a a y lan a d i. B ulardan tashqari, 
b o g ‘la n g a n a z o tn in g b o s h q a c h a y o ‘llar b ila n y o ‘qolishi h a m s o d ir
b o ‘lishi m u m k in . S h u bilan b ir q a to r d a dukk ak li o ‘sim lik lar — m o sh , 
loviya, b e d a , n o ‘xat k ab ilarn in g ildizlarida t o ‘p la n g a n nitrifitsirlovchi 
b a k t e r i y a l a r y o r d a m i d a a tm o s f e r a d a g i e l e m e n t a r a z o t n i b o g 'l a s h
ja r a y o n i a m a l g a o sh ish i m u m k in .
A tm o s f e r a az o ti m o m a q a l d i r o q c h a q m o q l a r i d a hosil b o ‘lad ig an
yuqori t e m p e r a t u r a d a quyidagi k im yoviy re a k siy a la r a so sid a b o g ‘lan - 
g a n a z o tg a a ylana di:
N 2 + 0 2 = 2 N O - 180,6 kJ 
(2.2)
H osil b o ‘lgan a z o t m o n o k s id i hav o a tm o s fe r a s id a g i kislo ro d bilan 
a z o t d io k s id ig a c h a o k s id la n is h i m u m k in :
2 N O + 0 2 = 2 N 0 2 + 112,3 kJ 
(2.3)
H avo d ag i n a m lik, s h u j u m l a d a n , y o m g ‘ir suvlari bilan az ot d io k si­
di re ak siy ag a kirishib, n itr a t k islo ta sin in g k u c h s iz e r itm a s in i hosil 
qilishi m u m k in :
56

---

3 N 0 , + H 20 = 2 H N 0 3 + NO + 136 kJ
(2.4)
N i t r a t kislo ta si t u p r o q q a tu s h g a c h , u n d a g i k u y d ir ilm a g a n o h a k -
to s h b ila n r e a k s iy a g a k irishib, s u v d a yaxshi e r iy d ig a n kalsiy n itra ti 
tu z in i hosil qiladi:
C a C 0 3 + 2 H N 0 3 = C a ( N 0 3) 2 + C 0 2 + H 20 + Q, 
(2.5)
T u p r o q d a hosil b o ‘lgan b u kalsiy selitrasin i o ‘sim lik la r o ‘z larid a 
o ‘z l a s h t i r a d il a r va n a tija d a b u j a r a y o n o ‘s im lik la r d a o q siln i hosil 
b o ‘lishiga h a m d a h o s ild o r lik n in g o rtish ig a olib keladi.
Bu j a r a y o n la r a z o tn in g ta b ia td a aylanishini tashkil etadi. Biroq, 
a z o tn in g aylanib yurishi natijasida tu p ro q n in g faqat b ir o zgina qismi 
b o g ‘langan a z o t bilan t o ‘ldiriladi, xolos, y a ’ni vaqt o ‘tishi bilan t u p ­
ro q n in g s e k in -a s ta m a d o ri keta boshlaydi. S h u n in g u c h u n tu p ro q q a
a z ot o ‘g ‘itlarini q o ‘s h im c h a ta rz d a berib turish z a ru r b o ‘ladi. B u n d a n
tashqari h o sild orlikning ortishi u c h u n yerga solinadigan azotli o ‘g ‘it- 
lar, y a ’ni bo g ‘langan azotni m iqdorini yanada k o ‘paytirish kerak b o ‘ladi.
T a b i a t d a u c h r a y d ig a n b o g ‘la n g a n a z o t tu z l a r id a n kaliy selitrasi, 
n a triy selitrasi zaxiralari kam b o ‘lgani sababli, in so n iy a t o ld id a ta r k i ­
b id a az o ti b o r b o ‘lgan m o d d a la r n i ishlab c h iq a r is h n i k o ‘p a y tirish d e k
k a tta m u a m m o p a y d o b o ‘lib qoldi.