Noorganik moddalar

1. G a z l a r n i si q is h d a ajralib c h i q a d i g a n issiq lik q a n d a y o lib t a s h la n is h in i
tushuntir ib bering.
2. N i m a u c h u n yirik t o n n a l i k a m m ia k is hlab c h i q a r u v c h i h o z ir g i z a m o n
qurilmalarida por shenli kom pressorla r o 'r niga m ark azd an q o c h m a l i k o m ­
pressorlar ishlatiladi?
3. M arkazdan q o c h m a kom p ressorn in g is hlash p rinsip ini tushuntir ing. N i m a
u ch u n yuqori bosim li kompressorlar tarkibi o ‘nlab is hchi g ‘ildiraklari b o ‘lgan
bir q a n c h a korpuslardan iborat?
210

---

8 - B O B
AMMIAK SINTEZI
8 . 1 . A M M I A K N I N G F I Z I K - K I M Y O V I Y X U S U S I Y A T L A R I ,
Q O ‘L L A N I S H I VA NAVLARI
A m m i a k n i n g k im y o v i y f o r mu l as i N H 3 b o ‘lib, u n i n g m o l e k u l a r
o g ‘irligi 17, 0304 ug le r o d birligiga t e n g b o ‘lib, u n o r m a l s h a r o i t d a
b o ‘g ‘u v c h i o ‘t ki r hidli rangsiz g az b o ‘lib, k o ‘z n i n g shilliq p a r d a l a -
riga yallig‘l a n u v c h i t a ’sir et adi. S u y u q a m m i a k 239,81 К t e m p e ­
r a t u r a d a va 0,1 M P a b o s i m i d a q a y n a y d i , 195,25 К d a esa u q o t a
b o shl aydi . A m m i a k s u v d a yaxshi eriydi. 293 К t e m p e r a t u r a d a bir 
h a j m suvda 700 h a j m gaz hol idagi a m m i a k eriydi va quyidagi k i m y o ­
viy reaksiya ketishi hisobiga suvli a m m i a k ( a mm i a k l i suv) hosil qiladi:
N H 3(g) + H 20 (
s
)
f
* N H 4O H(
s
) + Q 
(8.1)
A m a l i y o t d a a m m i a k l i suv d e b N H 4O H n i n g 25 ( m a s . ) % lik 
e r it m a s i t u s h u n i l a d i .
A m m i a k o d d i y t e m p e r a t u r a d a b a r q a r o r d i r , a m m o 1473 К d a n
yuqori t e m p e r a t u r a l a r d a a m m i a k az ot va v o d o r o d g a p a r c h a l a n a b o s h ­
laydi. Leki n k a t a l i z a t o r i sh ti r o ki da a m m i a k n i di ssotsiatsiyalani shi 
573 К d a n o q k uz a ti la di . A m m i a k n i n g re aksi yaga kirishish qobiliyati
j u d a y u qo r i d i r . Ki s l o ta l a r b il an t u z l a r hosil qi ladi. M as a l a n , sulfat 
kislotasi b i l a n a m m o n i y sulfatini hosil qiladi:
2 N H 3(g) + N 2S 0 4( s ) ^ ± ( N H 4) 2S 0 4( q) + Q,
(8.2)
A m m i a k ugl er od dioksidi bilan k a r b a mi dn i C O ( N H 2)2 hosil qiladi, 
a m m o p l a t ina l i va b o s h q a b i r q a n c h a k a t a l i z a t o r l a r i s h t i r o k id a esa 
a m m i a k a z o t m o n o o k s i d i ( N O ) g a c h a o ks i d l an ad i .
K i m y o s a n o a t i d a a m m i a k a s o sa n ni trat kislotasi ( H N 0 3) va bir 
q a t o r m i n e r a l o ‘g ‘i t la r — a m m o n i y selitrasi N H 4N 0 3, k a r b a m i d
C O ( N H , ) 2, a m m o n i y sulfati ( N H 4) 2S 0 4, m u r a k k a b o ‘g ‘itlar va bos hqa 
xildagi m a h s u l o t l a r ishlab chi qar ish u c h u n ishlatiladi. Suyuq a m m i a k ­
ning o ‘zi yuqor i k o n s e n t r l a n g a n ( a m m i a k tarkibidagi b o g ‘l anga n azot 
m i q d o r i 8 2 , 3 % d a n k o ‘p r o q n i tashkil e t ad i ) azotli o ‘g ‘itdir. A m m i ­
a k sh u b il an b i r q a t o r d a k a p r o l a k t a m , sinil kislotasi, s oda, port lovchi
m o dd a l a r , h a r xil t exni k t uzlar ishlab c hi qa r i s hd a q o ‘llanadi va s ov u q ­
lik hosil q i l i s h d a h a m ishlatiladi. A m m i a k o r g a n i k s i n t e z m a h s u l o t -
larini ishlab c hi qa r i s hd a h a m keng q o ‘llaniladi. M a ’l u m bir sharoitlar- 
d a a m m i a k l i ha v o b i lan a r a l a s h m a s i p o r t l a s h xus us iyat iga h a m ega.
211

---

S u y u q a m m a i k G O S T 6 2 2 1 - 8 2 t al abl ar i b o ‘y i c h a q u yi da gi u c h
m a r k a d a i sh la b chi qar ila di:
«А» ma r ka l i si — a z o t l a s h t i r i s h u c h u n , sovi tish a g e n t i sifatida 
q o ‘llash u c h u n h a m d a h i m o y a a t m o s f e r a l a r i n i hosil qilish u c h u n .
«Ак» mar ka l is i — e k s p or t u c h u n va magi st ral a m m i a k — o ‘t ka z -
g i c h l a r b o ‘y ic ha tashi sh u c h u n .
«В» mar ka l is i — h a r xil o ‘g ‘itlarga q ay t a ishl ash u c h u n h a m d a
q is h l o q x o ‘j al i g i da t o ‘g ‘r i d an t o ‘g ‘ri azotli o ‘g ‘it sifatida q o ‘llash 
u c h u n .
Is te ’m o l c h i l a r bi lan kelishilgan h o l d a suyuq a m m i a k n i n g y u q or i d a
k o ‘r s a t i l g an h a r q a n d a y ma r ka l i si xalq xo' j al igi t a r m o q l a r i d a va 
e k s p or t u c h u n q o ‘llashga r uxsat etiladi.
S u y u q a m m i a k quyi dagi ( 8. 1- j adval ) n o r m a l a r g a m o s k e l m o g ‘i 
kerak.
8 .1-jacIval