Noorganik moddalar

TemperaIига, К
9 .9 -r a sm .
 
A z o t k i s l o t a s i n i n g suvli e r i t m a l a r i n i n g i s si ql i k o ‘t k a z u v c h a n l i g i
a)
m u z l a s h t e m p e r a t u r a l a r i e g r i chizigM; 
b)
q a y n a s h t e m p e r a t u r a l a r i
e g r i chizigM.
Az ot kislotasini p a r c h a l a n i s h tezligi u ni ng k ons ent ra ts iya si ni o r t i ­
shi b i lan o s h a d i . A z o t kislotasini p a r c h a l a n i s h i g a t e m p e r a t u r a katta 
t a ’sir k o ‘rsa ta di. B u n i n g isboti sifati da 9 . 1 1 - r a s m d a k o ‘rsatil gani-
4
3
2
0
20 40 60 80100
H N Oj 
konsen tratsiyasi,
m ass. %
9 . 1 0 -ra sm .
 
A z o t k i s l o t a s i n i n g
suvli e r i t m a l a r i n i n g e l e k t r
oMk a z u v c h a n l i g i :
/ - 273 К da; 2 - 303 К da.
95 
97 
99
I I N
0 3
 
konsentratsiyasi,
m ass. %
9 . 1 l-ra sm .
 
A z o t k i s l o t a s i n i ng
p a r c h a l a n i s h tezl igi :
/ - 338 К da; 2 - 343 К da.

---

d ek , 99% li a z o t kislotasi t e m p c r a t u r a s i d a 278 К ga o s hi r i l g a n d a
u n in g p a r c h a l a n i s h tezligi ikki m a r o t a b a d a n k o ‘p or t ad i .
Az ot kislotasi kuchl i o k si dl ov ch i di r , u k o ‘p g i na o r g a n i k bir i k-
m al a r n i p a r c h a l a b y u b o r a d i; u l a r n i n g a y r i m l a r i k o n s e n t r l a n g a n az ot
kislota t a ’si ri da a l a n g a l a n i b ketishi h a m m u m k i n .
Azot kislotasi tilla, platina, titan, tant al , rodi y va iridiydan tashqari 
b a r c h a m e t a l l a r n i o ‘z i d a er it ib y ub o ra d i.
K o n s e n t r l a n g a n a z o t kislotasi 100% li v o d o r o d p e r o k s i d b i lan 
past t e m p e r a t u r a d a q ay t a i s h l a n g a n d a p o r t l a s h b i lan p a r c h a l a n a d i -
g a n a z ot us t i kislotasi hosil b o ‘ladi:
H N 0 3 + H20 2 = H N 0 4 + H 20
(9.3)
Az ot kislotasi az ot d ioks idi ni y u t g a n d a f o r m u l a s i H N 0 3 * N 0 2 
d a n ibor at n i t r o o l e u m hosil b o ‘ladi. U m o d d a s a r i q r o q rangli t u -
t ovchi suy uq l i k b o ‘lib, kuc h l i oks i d l ov ch id ir . A z o t kislotasi 1 • 105 
P a b o s i m d a t a r k i b i da 30% N 0 2 b o ‘l ga n d a 311 К d a, t a r k i b i d a 4 0 % 
N 0 2b o ‘l g an d a esa 302 К d a q a y n ay d i. B u n d a y h o l a t d a b u g 1 fazasida 
9 6 , 5 % a z o t o k si dl ar i ni va 3 , 5 % a z o t kislotasi b u g ‘lari b o ‘ladi.
9.2. A Z O T K I S L O T A S I N I N G XALQ X O ^ A L I G I D A G I
AHAMI YATI
Az ot kislotasi xalq x o ‘j al i g i da k at t a a h a m i y a t g a ega.
Azot kislotasi kuchli oksidlovchi dir . T e m i r ku c h s i z az ot kislotasi- 
d a yaxshi eriydi, a m m o kuchli azot kislotasi t e m i r yuzasi ust ida yupqa,
a m m o zich q a t l a m hosil qilib, u kuchli azot kislotasida e r i m a y d ig a n
o k s i d d a n i b o r a t b o ‘lib, m et a l l n i k e y i n c h a l i k k o r r o z i y a na t i j as i da
yemi ri li shi da n saqlaydi. PoMatni azot kislotasi ishlab chiqar ili shi da 
konstruksion material sifatida foydalanilish xuddi s h un ga asoslangandir.
Az ot kislotasi s a n o a t va q is h l o q x o 'j al ig id a q o Ml anadi ga n k o ‘pl ab 
m a h s u l o t l a r ishlab c h i q a r i l i s h id a keng i shlatiladi.
K u c h l i a z o t kislotasi a r o m a t i k b i r i k m a l a r b i l a n n i t r o b i r i k m a l a r ,
sp i r t l ar b i l a n esa ef ir la r hosil qiladi. N i t r o b i r i k m a l a r as os id a p i kr i n 
kislotasi, n i t r o b e n z o l , n i t r ot o lu o l , u l ar asosi da esa o r g a n i k b o ‘y oq l ar
va b os hq a m a h s u l o t l a r ishlab chiqariladi. Bu m o d d a l a r n i n g k o ‘pchiligi 
p or t l ov ch i m o d d a l a r , f o t o x i mi ka t la r , p l a s t m a s s a l a r , k i n o p l y o n ka l a r ,
n i t r o l a k l a r h a m d a f a r mat sevt ik s a n o a t d a k e ng qoMlanadi.
K u c h s iz az ot kislotasi a s o sa n azotli m i n e r a l o ‘gMtlar, x us us an
a m m o n i y selitrasi ishlab c h i q a r i s h u c h u n ishlatiladi.
Az ot kislotasi er i t masi a m m i a k bilan neyt ra l l an i sh reaksiyasi s odi r 
etib,
H N 0 3 + N H 3 = N H 4N 0 3 
(9.4)
250

---

t a r k i b i d a 3 4 , 9 8 % g a c h a b o g ‘l an g a n azoti b o r b o ‘lgan a m m o n i y nit- 
ra ti ni hosi l qiladi .
A m m o n i y selitrasi hozi rgi k u n d a n i s b a t a n a r z o n , a m m o yuqor i
k o n s e n t r l a n g a n m i n e r a l o ‘g ‘i t l ar da n b o ‘lgani u c h u n q is h l o q x o ‘jali- 
g i da e n g k o ‘p q o ‘l la n a d i g an azotli b i r i k m a l a r d a n biri b o ' l i b hi s o b - 
l an ad i.
9. 3 . A Z O T K I S L O T A I S H L A B C H I Q A R I S H
X O M A S H Y O L A R I
A z o t kislotasi ishlab c h i q a r i s h x o m a s h y o l a r i b i r q a t o r o mi l l ar g a
b o g ‘liq. U l a r d a n e n g asosiysi az ot kislotasi qaysi usul b il an ishlab 
c hi qar i li shi ga b o g ' l i q b o ‘lib, a ga rda azot kislotasi si ntetik a m m i a k d a n
ishl ab chi qa r i l i s hi k o ‘z d a t ut il gan b o ‘lsa, u v a q t d a asosiy x o m a s h y o
b o ‘lib q u y i d a g i l a r ishlatilishi m u m k i n : a m m i a k , a t m o s f e r a havosi 
va siiv.
S h u n i t a ’ki dl ash l ozimki, bu x o m a s h y o l a r h a m ularni i shl at ishdan 
avval j u d a p u x t a t oz a l a n i s h i shar t.
A m m i a k s i nt e z i s e x i d a n k e l a y o t g a n a m m i a k a m m i a k s i nt ez i
m i n o r a s i d a n c h i q a y o t g a n g az b i lan il ashi b q o l g an katalit ik t e m i r
z a n g i d a n va m a s h i n a y o g ‘i d an ( a g a r d a a m m i a k q u ri l ma s i b o ‘ylab 
g az a r a l a s h m a s i n i sirkulatsiya qilish u c h u n p o r s h e n l i k o m p r e s s o r l a r
q o ‘l l a n g a n b o ‘lsa) t o z a l a n a di . B u n d a y a r a l a s h m a l a r a z ot kislotasi 
ishlab c h i q a r i s h d a a m m i a k n i az ot oksi dl ari gac ha oksi dlash j a r a y o n i da
q o ‘l l a n a d i g a n k a t a l i z a t o r l a r u c h u n z a h a r b o ‘lib h i so b la n a d i .
A t m o s f e r a havosi h a r xil c h a n g l a r , q u s h pat lar i, d a r ax t barglari 
va b o s h q a l a r d a n t o z a l a n g a n b o ‘l m o g ‘i kerak.
Az ot oksidl ari ni absor bsiyalab a z ot kislotasini olish u c h u n absor b-
s i o n m i n o r a s i g a b e r i l a y o t g a n suv h a r xil a r a l a s h m a va c h o ‘k m a l a r -
d a n t o z a l a n i b , tuzsi zl ant iri li shi kerak.
9. 4. A Z O T K I S L O T A S I N I I S H L A B C H I Q A R I S H U S U L L A R I
H A Q I D A Q I S Q A C H A M A ’L U M O T
Bu us ul lar , a s os a n , az ot o k s i d l a r i n i n g q a n d a y o li nis hi ga qa r ab
q u y i d a g i l a r d a n iborat:
1. Yo y usuli — bu u s u l d a a t m o s f e r a havosi dagi e l e m e n t a r azot 
va k i s l o ro d ni yu q or i t e m p e r a t u r a l a r d a ok si d l ab , az ot m o n o o k s i d i ,
s o ‘ngra a z ot dioksidi va u c h oksidlarini olib, ul ar ni suv bil an a b s o r b ­
siyalab, a z o t ki sl ota olinadi.
2. N i t r a t l i t uz l ar ga sulfat kislota t a ’sir e tt ir i b, azot kislotasi olish 
usuli.
251

---

3. 
A m m i a k n i a t m o s f e r a havosidagi ki sl or od bil an o k si dl ab , hosil 
b o ‘lgan az ot m o n o o k s i d i n i k e y i n c h a l i k azot di oksi di va u c h o k s i d ­
l ar i ga ch a o k si dl ab , ularni suv bilan a b s or bsi ya la b a z ot kislotasi olish 
usuli.
Bu usul lard a qoMlanayotgan x o m a s h y o zaxir al ar i ni k o ‘p-oz li gi , 
ishlab ch iq ar ish ni ng texnol ogik qulayligi, talab etiladigan energiyaning 
nisbiy m i n i m a l mi qd o ri va h o k a z o o mi ll ar ni solishtirish natijalariga 
k o ‘ra hozirgi v aq t da e n g k o ‘p q o ‘l la n a d i g an usul — b u u c h i n c h i
usuldir, y a ' n i sintetik a m m i a k d a n azot kislotasi olish usulidir.
9. 5. A Z O T K I S L O T A S I NAVLARI VA ULARGA 
S T A N D A R T L A R N I N G TALABLARI
K i m y o s a n o a t i hozi rgi v a q t d a ikki xildagi a z o t kislotasini ishlab 
c h i q a r m o q d a : bi ri nchi si — bu k uc hs iz , y a ’ni k o n s e n t r l a n m a g a n azot 
kislotasini ishlab c h i q a r m o q d a . B u n d a y kislota 5 0 —60% H N O , d a n
i bor at di r. I kki nchi si — bu k o n s e n t r l a n g a n a z o t kislotasi b o ‘lib, u 
96—99% H N O , d a n iborat. Labor at or i ya s ha r oi t i d a zichligi 1,4 g / s m 3 
b o ‘lgan a z o t kislotasi ishlatiladi.
K u c h s i z a z ot kislotasi o ' z i n i n g t ozal igiga q a r a b , t ex n ik va r e a k-
tiv t ur l a r g a b o ‘linadi. T e x n i k k uc h s i z az ot kislotasi o ‘zidagi a r a l a s h - 
m a l a r n i n g k o ‘pa y i b b o r i s h i g a q a r a b , q u y i d a g i n a v l a r d a n t as hk il
t o p ga n d i r: oliy, b i ri nc hi va i kk i n c h i navlar.
K u c h i z a z ot ki slotasining b u n d a y navlar i sif at lar iga O S T 6 - 0 3 -
2 7 0 - 7 6 s t a n d a r t i n i n g talablar i quyi dagi 9 . 1 - j a d v a l d a kelt iri lgandir: