Noorganik moddalar

y ig‘uvchi bak; 
6
— 
gid rozatvor.
356

---

T o ‘y i n g a n e r i t m a g a q a t t i q s eli tra yoki I T N d a n kel gan selitra e r i t ­
masi ber il a d i. Hosil b o ‘lgan s u y u q o ‘g ‘it sovitilib s aql ovchi r e ze r vu - 
ar ga yu b or i l ad i .
N A Z O R A T S A V O L L A R I
1. A z o t o ‘g ‘i t in i n g turlari.
2. A m m o n i y n iratnin g ijobiy va sa lbiy xususiyatlari.
3. A m m o n i y n it r a t n in g y o p i s h q o q l i k xusu s iy a tin i q a n d a y tadbirlari orqali
kamaytiris h m u m k in ?
4. A m m o n i y selitrasi qanday kristallik holatid a bo'la d i?
5. A m m o n i y s u lfa tn in g fizik va a g r o k im y o v iy xususiyatlari.
6
. K o k s g a z i n i n g tarkibi.
7. A m m o n i y sulfati qanday ishlab ch iqarish larda ch iq in d i sifatida olinadi?
8
. Suyuq a z o t o ‘g ‘itlari is hlatish da nim alarga e ’tibor beris h kerak?
9. A m m i a k a t la r n im a va qanday olinadi?
4.4. KARBAMID
K a r b a m i d y u q o r i k o n s e n t r a t s i y a l i k a z o t o ‘g ‘i t l ar i d an biri b o ‘lib, 
tarkibi 4 6 , 6 % a z o t g a ega, o ‘si mli k t o m o n i d a n o s o n o ‘zl as ht ir u vc hi ,
s u v d a yaxshi e r u v c h a n m o d d a . K a r b a m i d xavfsiz, g ig ros kopi k x u s u ­
siyati deya r l i y o ‘q, t u p r o q d a n sekin y u vi l u v c h a n , y o p i s h q o q l i k x u ­
susiyat i a n c h a ka m.
R a n g s i z , h i d s i z , z i c hl i gi 25° C d a 1330 k g / m 3, e r i s h n u q t a s i
132,7°C m o d d a . T e x n i k m a h s u l o t oq n i n a s i m o n r o m b i k p r i z m a shak-
lidagi kristall m o d d a . K a r b a m i d m o c h e v i n a n o m i bilan yuritilib a m i d
shakldagi a z o t o ‘g ‘itlari g u r u h ig a kiradi. K a r b a m i d s uvda yaxshi er iy­
di: 20° C 5 1 , 8 % ; 6 0 ° C - 7 1 , 9 % ; a m m i a k b i l an r e a k s iy a g a kirishib 
( N H
2
)
2
C a N H
3
hosil qi ladi. K u c h s i z asos xus us iyat iga ega b o ‘lgani 
s aba bli , k is l o ta la r b i l a n re aksi yaga kirishadi va t u z l a r hosil qiladi: 
( N H 2)2C O • H N 0 3, ( N H 2) 2C O • H
3
P 0 4, t u z l ar b i l a n esa k o m p l e k s
b ir i k ma l a r hosil qiiadi. Birinchi m a r t a 1868-yilda A. I. Bazarov t o m o ­
n i d a n a m m i a k va k o ‘m i r k i s l o t a s i d a n s i n t e z q i l in g a n . K a r b a m i d
a m m i a k va C O , d a n 150—220°C va 7 — 100 M P a b o s i m o s t i d a si nt ez 
qilinadi.
S i n t e z d a v r i d a avvalo q a y t a r reaksi ya n a t ij as ida o ra li q m a h s u l o t
k a r b o m a t a m m o n i y hosil b o £ladi:
2 N H 3(g) + C 0 2(g) = N H
2
C O O N H 4($) + 125, 
6
kJ; 
s o ‘n gr a k a r b o m a t p a r c h a l a n i b k a r b a m i d hosil qiladi:
N H 2C O O N H 4(s) = (N H 2)C O (s) + H 20 (s) - 15,5 kJ
357

---

R ea k si ya nat ij asi da g a z f a zas i da N H }, C O , , H , 0 s u y u q f a z a d a
esa a m m i a k , k a r b o m a t a m m o n i y , k a r b a m i d , a m m o n i y k a r b o m a t
tuzlari hosil b o ‘ladi. K a r b a m i d s uy u q f a za d a e r i g a n k a r b o m a t a m -
m o n i y d a n qi zdi ri sh n a t ij as ida suv a j r a l g a n d a n s o ‘ng hosil b o ‘ladi.
K a r b a m a t a m m o n i y 150—20 0° C d a a m m i a k va k a r b o n 4 oksidga 
( C 0 2) p a r c h a l a n i s h i m u m k i n . S h u n i n g u c h u n , p a r c h a l a n i s h j a r a ­
y o n i n i t o ‘xt at ish u c h u n j a r a y o n n i b o s i m o s t i d a olib boriladi.
K a r b o m a t a m m o n i y n i n g hosil b o ‘lish tezligi b o s i m n i n g k v ad r a -
tiga p r o p o r s i o n a l b o ‘ladi. A t m o s f e r a b o s i m i d a va past t e m p e r a t u r a ­
d a j a r a y o n j u d a sekin ketadi, l O M P a b o s i m d a va 150°C t e m p e r a t u r a ­
d a re aksi ya s h i d d a t b i lan t ez ket adi . B o s i m n i n g oshishi b il an k a r b o -
m a t n i n g k a r b a m i d g a konver siyasi h a m t ez l a s ha d i .
K a r b a m i d n i n g c h i q i s h i g a a r a l a s h m a d a g i a m m i a k n i n g m i q d o r i
t a ’sir qiladi. S h u sababli a m m i a k s t e x i o m e t r i k m i q d o r g a n i s b a t d a n
N H 3 : C 0
2
= 2 k o ‘p r o q olish m a q s a d g a m u vo f i q b o ' l a d i , c h u n k i a m ­
m i a k n i n g o r t i q c h a m i q d o r i r e a k si ya ni n g ( m u v o z a n a t n i n g ) k a r b a m i d
hosil b o ' l i s h t o m o n i g a y o ‘nalti radi. A m m o ber ilgan o r t i q c h a a m m i a k
ishlab c h i q a r i s h g a qayt ar i li shi k e r ak , b i r o r t a m a h s u l o t g a q ay t a ish- 
lanishi kerak.