Noorganik moddalar

havoni siqish va sovitish chiz ig'i; 
II—I I I
 — h a v o n i issiqlik alm ash tirgich -
regen era to rd a sovitish ch izig'i; 
I I I —I V —
h a v o n in g k ich ik q is m in i k o n d e n s a -
torda sovitish va suyuqlikka o'tkazish chizig'i; 
IV — V —
suyuq havoni drossellash
va u n in g natijasida qism an bug' hosi l qilish chizig'i; V —V I—y ig 'g ich d a n c h i ­
qayotgan so v u q havo bug'larini turb odet andcrdan chiq ayotgan so vuq havo bilan
q o 's h il is h i va k o n d e n s a t o r h a m d a issiq lik a l m a s h t i r g ic h - r e g e n e r a t o r d a o ' z
s o v u q lig in i tu rbodetanderda siqilgan havoga bcrish chiz ig'i.

---

t e n g R, b o s i m g a c h a siqilib, suvli s ovi tgic h 
( 2 )
d a a y l a n m a suv bil an 
sovitilib ( / — / / c h i z i g M ) , u n d a n c h i q i b , ikki o q i m g a boMinadi: h a v o ­
ni ng k a t t a ( 1 - M =
90yjo94%)
qismi t u r b o d e t a n d e r
( 4)
d a 0 , 13 M P a
g a c h a kengaytiriladi; bu j a r a yo n natijasida havo suyuql ani sh t e m p e r a -
t ur as i ga y a q i n t e m p e r a t u r a g a c h a soviydi 
{ I I I — VI
chizigM); s o ‘ngra 
bu h avo y i g ' g i c h
( 6 )
d a n c h i q a y o t g a n s ovuq h a v o bugMari bilan 
q o ‘shilib, o ‘z sovuqliklarini k o n d e n s a t o r ( 5 ) va issiqlik al masht ir gi ch-
r e g e n e r a t o r ( J ) d a t u r b o k o m p r e s s o r ( / ) va suvli sovitgich 
( 2)
d a n
ke l a y o tg a n 0 , 5 —0 , 6 M P a b o s i m d a g i h a v o ni sovit ish u c h u n beriladi 
(
VI— I
chizigM).
H a v o n i n g q o l g a n i kk i n c h i , ( y a ’ni M =
10
i
/
jo
6%)
qismi k o n d e n ­
s a t o r ( 5 ) d a sovitilib, s uyuql ikka a yl ana di
{ I I I — I V
chizigM). S o ‘ngra 
b u s u y u q h a v o drosselli vent il ( 7 ) d a 0 , 5 —0, 6 M P a d a n 0, 13 M P a
g a c h a d r o s s e l l a n a d i va u n i n g t e m p e r a t u r a s i y a n a pa s aya di ( I V —V 
chizigM). D r o s s e l l a n i s h j a r a y o n i d a b i r q is m s u y u q h a vo bugManadi 
va bu b u g 1 s u y u q h a v o d a n yi g' gi ch ( 5 ) d a ajratiladi. S ov u q h avo 
bugMari t u r b o d e t a n d e r
{4)
d a n k el ay o tg an asosi y s ov u q h a vo bi lan 
q  s h i l i s h i b ( V —VI chizigM), o ‘z sovuql ikla r i ni k o n d e n s a t o r ( 5 ) va 
issiqlik a l m a s h t i r g i c h - r e g e n e r a t o r
{3)
d a 0 , 5 —0,6 M P a b o s i m d a suvli 
s o v i t g i c h ( 2 ) o r q a l i t u r b o k o m p r e s s o r ( / ) d a n k e l a y o t g a n h a v o
o q i m i g a b e r ad i l a r . S u y u q la n t i r i l g a n ha v o esa uni a z ot va kisl or odga 
ajratish u c h u n yi g' gi ch ( 6 ) d a n c h i qar il a di.
Bu si kl da s ovuql ikni asosiy q is mi h a v o n i d e t a n d e r l a r d a k e n g a y ­
tirish y o' l i b i l a n o l i nis hi m a x s us m o y l a r b i lan m o y l a n i b t u r a d i g a n
p o r s h e n l i m a s h i n a l a r o ' r n i g a yu q or i foydali ish koef fitsientlar iga ega 
b o ' l g a n t u r b o k o m p r e s s o r v a t u r b o d e t a n d e r l a r h a m d a i s s i q l i k
a l m a s h t i r g i c h l a r o ' r n i g a r e g e n e r a t o r l a r q o ' l l a n g a n l i g i uni e n g yirik 
h a v o n i aj ra t ish q u r i l m a l a r i d a f o y d a la n i s hg a o li b keladi.
3.4. REKTIFIKATSIYA USULI BILAN 
HAVONI AJRATISH
Rektifikatsiya usulini qo 'l la s h u c h u n a t m o s f e r a havosi suyuq ho l da
b o ' l m o g ' i ke r ak. В u n g a er ishish u c h u n hozi rgi v a q t da a s os a n past 
b o s i m d a i s hl aydi ga n Ka pi t s a s ikl ida n foyda la ni l a di .
A t mo sf e r a havosi k o ' p k o m p o n e n t l i m u r a k k a b ar al ashmadi r. Lekin 
h a v o n i a j ra t i sh j a r a y o n i n i s o d da l a s h t i r i s h m a q s a d i d a s uy u q havoni
az ot va k i s l o r o d d a n iborat bi na r , y a ’ni q o ' s h k o m p o n e n t l i a r a l a s h m a
d e b qabul qi lamiz . Az ot va kislorod bir - bi rl ar i da h a r q a n d a y ni sbat da 
er uv ch an di rl ar . At mo s fe r a b os i mi da s uyuq kislorod 90.35 К da, suyuq 
az ot es a 77 . 5 5 К d a q a y n a s h i m u n o s a b a t i b i l an a z o t past q a y n o v c h i
k o m p o n e n t d e b h i s o b la n a d i. Bu ikki k o m p o n e n t q a y n a s h t e m p e r a -
89

---

103
g 93
0 
20 
40 
60 
SO
100
N2 miqdori, mol. %
t ur al ar i o ra si da gi farq j u d a k i ­
c h i k, y a ’ni 12,8 К g a t en gd i r ,
b u esa s u y u q h a v o n i a j ra t i sh d a 
s o d d a r o q usul — fraksiyali b u g ‘- 
l at is h u s ul i ni q o ‘l l a s h n i b a t a -
m o m m u m k i n e m a s l i g i g a olib 
keladi, c h u n k i t oz a h o l da b i ro n-
t a h a m k o m p o n e n t n i i s h l a b
c h i q a r i s h m u m k i n b o ‘l m a y ,
3.5-rasm.
A t m o s f e r a b o s i m i d a g i a z o t -
d o i m i y r a vis hda u l a r d a n biri bi- 
k i s l o r o d s i s t e m a s i n i n g m u v o z a n a t d a g i
lan m a ’l u m m i q d o r d a ifloslan-
a r a l a s h m a n i n g tarkibida q an c h a l i k past q a y n o v c h i m o d d a k o ‘p b o ‘lsa, 
a r a l a s h m a n i n g q a y n a s h t e m pe r a t u r a s i s h u n c h a l i k past b o ‘ladi. Bos h-
q a c h a qilib a yt ga nda , suyuqlik bil an m u v o z a n a t d a b o ‘lgan b u g 1 t a r k i ­
b id a past q a y n o v c h i m o d d a n i n g m i q d o r i suyuql ik tarki bi dagi ga q a r a ­
g a n d a d o i m o k o ' p b o' l ad i .
В u fikrga i s h o n c h hosil q i l m o q l i k u c h u n a t m o s f e r a b os i mi da gi
a z o t - k i s l o r o d s i s te m a s i n in g m u v o z a n a t d a g i d i a g r a m m a s i ( 3 . 5 - r a s m )
ni k o ‘rib c h i q a m i z .
D i a g r a m m a n i n g o r d i n a t a ( ve r t ika l ) o ‘qi b o ' y l a b t e m p e r a t u r a ,
absissa ( g o r i z o n t a l ) o ‘qi b o ' y i c h a a r a l a s h m a d a g i a z o t n i n g ulushlari 
ko' r sat ilgan. D i a g r a m m a n i n g pastki egri c h i z i g ' i d a suyuqlikdagi a z o t ­
n i n g k o ns e n t ra t s i y a s i , y u qo ri da g i egri c h i z i q d a esa, suy u ql i k bilan 
m u v o z a n a t d a b o ' l g a n bug' holidagi a z o t n i n g k o n s en t r a ts iy asi k o ' r s a ­
tilgan. Bu d i a g r a m m a n i n g su yu ql i k egri c h i z i g ' i d a g i 1 n u qt as i da g i 
s uyuq azot m i q d or i ( ~48 ( m o l ) % ) ga u n i n g s hu suyuql ik bilan m u v o ­
z a n a t d a b o ' l g a n b u g ' n i egri chi zi g' i da gi 1’ nu q ta s id ag i az ot b u g ' i n i ng
80 ( m o l) % m i q d o r i m o s r a vis hda t o ' g ' r i kelishi k o ' r s a t i l g a n d i r .
B u n d a n h a q i q a t a n h a m , suy uq li k va b u g ' m u v o z a n a t h o l a t i d a
b o ' l g a n d a a z o t n i n g b u g ' d a g i k o n s e n t r a t s i y a s i u n i n g s uy u q l i kd a g i
ko ns e n t ra t s i y a s i d a n sezilarli d a r a j a d a yu qo r i b o ' l i s h i k o ' r i n i b turibdi.
At mos fer a bosi mida 79% (h.) azot va 21% (h.) ki sl oroddan iborat 
havo bug'larini konsentratsiyalangan suyuq havoning birinchi tomchilari 
tarkibida 50% ga yaqin kislorod va qolgani azot bo' ladi. A m m o bosim 
oshgan sari suyuqlik va bug' tarkiblari orasidagi farq ka ma y ib boradi. 
Buni 3 . 6 - r a s m da n h a m ko' r ish m u m k i n .
Bu d i a g r a m m a d a n k o ' r i n i b t ur i b di ki , h a v o n i aj ra t ish j a r a y o n i d a
q o ' l l a n a y o t g a n bo s i m q a n c h a l i k kat ta b o ' l s a , suyuql ik va bug' t arki b-
d i a g r a m m a s i :