Normurodova m. A. Yosh fiziologiyasi fanidan

Funksiyalarning kortikallanishi haqida tushuncha.Uzoq vaqtlar davomida katta yarim sharlarning organizmga ta’siri, ularni eksterpasiya qilish, ya’ni bosh miya yarim sharlarini yoki po’stloqni jarrohlik yo’li bilan olib tashlash tajribalarida o’rganilgan. Bu tajribalar shuni ko’rsatdiki, hayvon organizmi qanchalik murakkab tuzilgan bo’lsa, ushbu operatsiyani shunchalik og’ir kechirdi. Yarim sharlari olib tashlangan qushlar mustaqil ravishda o’cha oladi, tovush va yorug’likga reaksiya qiladi, lekin ovqat topib yeya olmaydi.
Bu operatsiyalarni sut emizuvchilar juda og’ir kechiradi. Katta yarim sharlari po’stlog’i olib tashlangan itlar mustaqil harakatlanadi, lekin harakatlarida aniqlik yo’qoladi, to’siqlardan o’taolmaydi, egasini tanimaydi, laqabini aytib chaqirsa reaksiya qilmaydi. Bunday itlarni og’ziga ovqat solib oziqlantiriladi va suv solib ichiriladi.
Bunday operatsiyalarni maymunlar ham juda og’ir kechiradi va juda tez halok bo’ladi. Barcha orttirilgan shaxsiy reaksiyalar yo’qoladi, erkin harakatlar kuzatilmaydi. Katta yarim sharlar po’stlog’i olib tashlangan maymunlar juda ko’p vaqtlarini uyqu holatida o’tkazadilar.
Odamlarda bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’isiz tug’ilgan bolalar holatlari ma’lum – bular anensefallardir. Ular odatda bir necha kun yashaydilar. Bundan tashqari anensefallarni 3 yilu 9 oy yashagan holatlari ham kuzatilgan. Ular o’lganidan keyin, patalogo- anatomik tekshirishlarni ko’rsatishicha katta yarim sharlar bo’lmay, balki uning o’rnida 2 ta pufak bo’lgan. Hayotining birinchi yilida bu bola doimo uxlagan, nur va tovush ta’sirlariga reaksiya qilmagan, umuman hayotida ayrim tug’ma reaksiyalar namoyon bo’lgan bo’lsada, gapirishni, yurishni bilmagan, ota-onasini tanimagan. Ona ko’kragi surg’ichini yoki surg’ichlar og’ziga solinganida emgan, yutgan va h.z.
Bosh miya katta yarim sharlari olib tashlangan hayvonlar va anensefallar ustida olib borilgan kuzatishlarni ko’rsatishicha, filogenez jarayonida, ya’ni organizm hayotida markaziy asab tizimining oliy bo’limlarining murakkab reaksiyalari katta yarim sharlar po’stlog’iga bo’ysunishi – ya’ni funksiyalarning kortikallanishi yuz beradi
Organizmning shaxsiy hayoti davomida nima olingan yoki orttirilgan bo’lsa, u bosh miya katta yarim sharlari funksiyasi bilan bog’liq holda amalga oshadi. Oliy asab faoliyati ham katta yarim sharlar po’stlog’i bilan funksional jihatdan uzviy bog’liqdir. Organizmning tashqi atrof-muhit bilan o’zaro aloqasi, uni o’rab turgan materiallar dunyosidagi xulq-atvori bosh miya katta yarim sharlari faolligi bilan chambarchas bog’liqdir.
Yaqindagi po’stloqosti markazlari bilan birga miyaning tanasi va orqa miyani, katta yarim sharlar organizmni boshqa qismlarini bir butun qilib bog’laydi va barcha organlar funksiyalarini asabli boshqarilishini bajaradi.
Katta yarim sharlar po’stlog’ining turli qismlarini ahamiyati shundan iboratki, katta yarim sharlar po’stlog’i yaxlit holda faoliyat ko’rsatishiga qaramasdan, po’stloqning turli qismlarining funksiyalari turlichadir. Po’stloqining ayrim oblastlari turlicha funksional ahamiyatga ega. Lekin po’stloqda funksiyalarning qat’iy lokalizasiyasi kuzatilmaydi. Po’stlog’ining ayrim qismlari shikastlangan hayvonlarda o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatdiki, oradan ma’lum vaqt o’tganidan keyin shikastlangan qismni funksiyasini, po’stloqni boshqa qismi o’sha funksiyani bajaradi. Bosh miya po’stlog’ining bu xusuiyati, uning hujayralarining katta plastiklik xususiyati bilan bog’liq deb qaraladi.
Katta yarim sharlar po’stlog’iga retseptor hosilalardan markazga intiluvchi impulslar tushadi. I.A.Pavlovni ko’rsatishicha har bir periferik retseptor apparatga po’stloqda ma’lum analizatorlarning po’stloq yadrolari deb atalgan qismi mos keladi. Analizatorlar yadrosi joylashgan po’stloqning qismi katta yarim sharlarning sensor zonalari deb ataladi.
Bug’unlar, skelet muskullari va paylarning retseptorlaridan qo’zg’alishlar o’tkaziladigan harakat analizatorlarining yadroli zonasi po’stloqning markazoldi va markazorti qismlarida joylashgan. Harorat, og’riq va taktil sezuvchanligi bilan bog’langan teri analizatorlari zonasi markazorti qismida (markaziy egat orqasida) joylashgan. Qo’l barmoqlari, tovush apparati va yuzning retseptorlari po’stloqda eng katta maydonni egallasa, gavda, son va boldir retseptorlari eng kam maydonni egallaydi. Ko’rish analizatorining yadroli zonasi ensa oblastida joylashgan. Po’stloqning chakka qismida esa eshitish analizatori joylashadi. Yonbosh egatining yaqinida ta’m bilish analizatorining yadroli zonasi joylashgan.
Qo’zg’atilgan paytda harakat yuzaga keluvchi katta yarim sharlarning motor zonasi, sensor zona bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Bu oblast markaziy egatning oldida joylashgandir.
Po’stloqdagi analizatorlarning yadroli zonalari, analizatorlarning o’tkazuvchi yo’llarini asosiy massasi tamom bo’luvchi qismi bo’lib hisoblanadi. Yadroli zonalar chegarasidan tashqarida beparvolik elementlari joylashgan, ularga ham analizatorlar yadrosiga tushuvchi retseptorlarning impulslari tushib turadi. Keyingi vaqtlarda funksiyalarning bajarilishi ma’lum bir maydon bilan chegaralanmaganligini ko’rsatuvchi ma’lumotlar olingan, faqatgina u yoki bu turdagi sezgilarni qabul qilishdagina po’stloqning ma’lum maydonlari ishtirok etadi; shu bilan birga turli retseptorlarni qo’zg’alishiga reaksiya qiluvchi maxsus retseptorlar, ya’ni polisensor neyronlar shaklidagi qo’shni maydonlar ishtirok etishi mumkin.