Normurodova m. A

Oliy nerv faoliyatining tiplari

Oliy nerv faoliyati bosh miya yarim sharlari va ularning po’stlog’ida joylashgan nerv hujayralari (nerv markazlari)ning normal funksiyasiga yoki ulardagi ko’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga hamda ularning bir-biriga munosabatiga bog’liq.

Shartli rekflektor faoliyati nerv sistemasining individual xossa-lariga bog’liq, oliy nerv faoliyatini belgilab beruvchi shu xossalar yig’indisi har bir organizmning irsiy hususiyatlariga va avvalo hayot tajribasiga bog’liq bo’lib, nerv sistemasining tipi deyiladi.
I.P.Pavlov ko’p yillik ilmiy kuzatishlari asosida miyaning nerv hujayralaridagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga va ularning bir-biriga munosabatiga ko’ra odam oliy nerv faoliyati-ni 4 tipga bo’lgan edi.

1. 
   Kuchli, ko’zg’aluvchan, muvozanatlashmagan, jonsarak tip. Bu tipda qo’z-g’alish va tormozlanish kuchli, ammo muvozanatlashmagan, qo’zg’alish tormoz-lanishdan ustun turadi, bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar sekin paydo bo’ladi, o’rta o’zlashtiradi, biror ishga tez kirishib, tez soviydi, emo-sional reaksiyalari kuchli, bilar-bilmas javob berib o’z fikrini maqullaydi, topshiriqlarni o’z vaqtida bajarib kelmaydi, sekin paydo bo’lgan shartli reflekslar tez so’nadi, maktab hayotiga qiyinchilik bilan ko’nikadi, nutqi tez va qo’pol, xarakteri o’zgaruvchan, o’z hissiyotlarini qiyinchilik bilan ushlaydi, qiziqqon, agressiv, tarbiyaga qiyinchilik bilan beriluvchi, faqat tarbiya asosidagina uzoq va tizimli ish faoliyatiga ega bo’ladi.
   
2. 
   Kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashgan, serharakat tip. Bu tip nerv prosesslarining kuchliligi, ko’zg’alish va tormozlanishning muvozanatlash-ganligi va harakatchanligi bilan ta’riflanadi. Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar tez hosil bo’lib, tez so’nadi va tez tiklanadi, ular maktab hayotiga tez ko’nikadi, o’qish va yozishni tez o’rganadi, namunali xulqqa ega bo’ladi, darslarni a’lo o’zlashtiradi, uyga berilgan vazifalarni o’z vaqtida bajarib kelishga harakat qiladi, nutqi tez va ravon, so’z boyligi ko’p, aytilgan so’zlarni tez ilg’ab oladi, jonli, harakatlari tez, turli imo-ishoralar bilan o’z fikrini ifoda qiladi va boshqa ijobiy xarakterlar bilan ajralib turadi.
   
3. 
   Kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashgan, kam harakat tip. Bu tipda ko’z-g’alish va tormozlanish kuchli, ammo ularning o’rin almashinuvi sust. Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar sekin hosil bo’ladi, tez so’nadi va sekin tiklanadi, ular o’qish, yozish va gapirishni tez o’rganadilar, ularning xulqlari yaxshi, odobli, nutqlari sekin va ravon, his tuyg’ulari past bo’ladi.
   
4. 
   Nimjon yoki sust tip. Bu tipda nerv prosesslari sustligi, kam qo’z-g’aluvchanligi va muvozanatlashmaganligi, ya’ni tormozlanish jarayonining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Bu tipga kiruvchi bolalar ish qobiliyati past, nutqi sekin, yaxshi rivojlanmagan, so’z boyligi kam, qiyinchiliklardan qo’rqadigan, tez charchaydigan, o’qish, yozishni sekin o’rganadigan, maktab hayotiga qiyinchilik bilan ko’nikadigan, o’z o’rtog’ining xarakteriga ixtiyorsiz mosla-shadigan, o’zlashtirish past, xarakteri beqaror, maqsadsiz, diqqati beqarorligi bilan xarakterlanadi.
   

I.P. Pavlovning fikricha, oliy nerv faoliyatining 4 tipi odamlardagi Gippokrat tomonidan aniqlangan 4 temperament mijozga mos keladi. Gippokrat odamlarda to’rtta teiperament- xolerik, sangvinik, flegmatik va melanxolik temperamentlarini aniqlagan. Jonsarak tip - xolerik, harakatchan tip - sangvinik, kam harakatchan tip flegmatik va nimajon, kuchsiz tip melanxolik temperamentiga mos keladi. Oliy nerv faoliyatining yuqoridagi tiplari sof holda kamdan-kam uchrab, ko’pincha bitta individumda har xil tiplarga xos belgi va hususiyatlar aralashib ketadi. Oliy nerv faoliyatining tipi nerv tizimining naslga o’tgan xossalari bilan individning hayot davrida boshidan kechiradigan ta’sirlaridan tarkib topadi.
Natijada nerv tizimining muayyan tipi vujudga keladi. Oliy nerv faoliyatining tug’ma tipi bola tug’ilgan kundan boshlab, atrof-muhit va ijtimoiy sharoit ta’sirida shakllana boradi va hayot mobaynida o’zgarib turadi.
Oliy nerv faoliyati tipining o’zgarib turish jarayonini plastiklik deb ataladi. Oliy nerv faoliyatining yuqorida ko’rsatilgan tiplari tug’ma, ya’ni nasldan-naslga berilgan bo’ladi. Bu belgilar asosan bolalik davrlarida yaqqolroq ko’rinadi, yosh kattalashgan sari tashqi muhit, ota- ona, o’qituvchilar, tarbiyachilar va atrofdagi kishilarning tarbiyaviy ta’siri natijasida ayrim tipga
xos bo’lgan belgilar ma’lum darajada o’zgaradi, ayniqsa birinchi va to’rtinchi tipning vakillarida o’zgarish ancha sezilarli bo’ladi, chunki ularning xulq-atvoridagi yomon odatlar ko’proq, bo’lganligi uchun atrofdagi katta-larning tarbiyaviy e’tibori ularga nisbatan ko’proq, bo’ladi.
Shunday qilib, bolalik davridagi oliy nerv faoliyatining tiplari, ya’ni xulq-atvor yosh oshgan sari o’zgarib boradi. Oliy nerv faoliyatining tug’ma ko’rinishi temperament, ularning tarbiya natijasida o’zgarishidan yuzaga kelgan holati xarakter deyiladi. Bog’cha, kichik maktab yoshidagi bolani to’g’ri tarbiyalash ko’p jihatdan nervning tipiga va xulq atvorining shakllanishiga bog’liq bo’ladi. Bola ulg’ayar ekan miya po’stlog’idagi qo’zg’alish, tormozlanish jarayonlari, nerv jarayonlarining kuchi va harakatchanligi hamda boshqa xususiyatlar o’zgarib boradi
Tarixda yashab ijod qilgan buyuk siymolar ham ma’lum tipga xos bo’lgan-lar. Masalan: rus sarkardasi A.V. Suvorov xolerik temperamentiga, shoir A.S. Pushkin ham xolerik temperamentiga, sangvinikka shoir A.I. Gersen, Goncharov flegmatikka, fransuz filosofi Rene Dekart, inglizolimi Charlz Darvin, polyak kompozitori Shopen melanxolik teperamentiga xos insonlar bo’lishgan.
I.P. Pavlov birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o’zaro ta’sir-lanish xususiyatlarini hisobga olib, odam nerv sistemasini ikkita xususiy tipga ajratish mumkin deb topdi. Shularning birinchisini badiiy tip deb atadi. Shoirlar, muzikachilar, rassomlar va boshqalarni u shu guruhga kiritdi. Bu guruh kishilarida birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan birmuncha ustun turadi. Ikkinchi tip mutafakkirlar tipi deb ataladi. Bu guruhga olimlar, filosoflar, matematiklar, filologlar va boshqalar kiradi. Bu guruhga kiradigan kishilarda ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasidan ustun turadi. Bulardan tashqari oraliq guruh ham mavjud. Oraliq guruhga kiradigan kishilarda birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan ustun turmaydi.
Xulosa qilib aytganda, oliy nerv faoliyatining tipi hayot davomida shakllanib boradi va tarbiya yo’li bilan o’zgartirilishi mumkin.

4.