Normurodova m. A

Demak, qon aylanish doiralari organizmni qon bilan ta’minlab turadi. Qonning tomirlarda aylanayotganida albatta qon bosimiga ham e’tibor berish lozim. Qon bosimi kattalarda yuqorisi 110-120 ga pastki chegarasi esa 80-70 ga tengdir. Bolalarda bu ko’rsatkich ham o’z navbatida ancha past ko’rinishga ega bo’ladi. Qon bosimi Karotkov yaratgan tanometr yordamida o’lchanadi

.

1. 
   Nafas olish organlari va nafasni boshqaruvchi mexanizmlar
   

Nafas tizimi –nafas yo’llari, o’pka, nafas muskullari va nafasni boshqaruvchi mexanizmlarga ajratiladi. Nafas yo’llari-odatda yuqori,o’rta va pastki nafas yo’llariga ajratiladi. Yuqorigi nafas yo’llariga burun va tomoq kiradi. Chaqaloqning burni nisbatan kichik bo’ladi. Yuqorigi va o’rta burun yo’llari ancha kalta 1 mm atrofida bo’ladi. Shu sababdan bola burun orqali nafas olganida havoning o’tishiga qarshilik yuqori bo’ladi.Chaqaloqning og’iz orqali nafas olishi qiyin, chunki til xiqildoq usti tog’ayini orqaga surib, havo yo’lini to’sib qo’yadi. Go’dakning tomog’i ham kichkina va tor bo’ladi.

O’rta havo yo’llari- hiqildoq, kekirdak va bronxlardan tashkil topgan. Uch yoshgacha o’g’il va qiz bolalarda hiqildoqda farq bo’lmaydi. To’rt yoshdan boshlab o’g’il bolalar hiqildog’i tez o’sa boshlaydi. O’n yoshga borib o’g’il bolalar ovozi ham o’zgarishga uchray boshlaydi. Bola tug’ilganida uning o’pkasi ancha nozik bo’ladi. Chaqaloq o’pkasida hammasi bo’lib, 20 million pufakchalar (alveolalar) uchraydi. Bu pufakchalar tashqaridan kirgan xavoni o’zida saqlab turishda xizmat qiladi.
Bola hayotining birinchi uch oyi davomida o’pkasi og’irligi ikki marta -50 g.dan 95 g gacha ortadi. Sakkiz yashar bolaning o’pkasi og’irligi chaqaloqnikidan 8 marta, 12 yoshar bolaniki 10 marta, kattalarniki esa 20 marta ko’p. Bolalar va o’smirlarda nafas olish va chiqarish jarayonini – uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi tartibga solib, boshqarib boradi.
Uzunchoq miyada nafas olishni ta’minlab turadigan ko’plab neyronlar bo’lib, bu neyronlar avtomatik tarzda ishlaydi. Nafas olish va chiqarish jarayonida ko’krak qafasi muskullari, diafragma muskullari( diafragma odamning ko’krak va qorin bo’shlig’ini ajratib turuvchi parda), tashqi va ichki qovurg’alararo muskullar ishtirok etadi. Bola nafas olganida ko’krak qafasi bir oz yuqoriga ko’tariladi, o’pkaga xavo kiradi,tashqi qovurg’alararo muskullar va diafragma muskullari qisqaradi ya’ni nafas olish yuzaga keladi. Nafas chiqarilganida ko’krak qafasi kichrayadi,o’pkadagi xavo ichki qovurg’alararo muskullar va qorin muskullari faoliyati natijasida tashqariga katta bosim ostida siqib chiqarib yuboriladi. Demak,bolada nafas olish va chiqarish jarayonlari ana shu tariqa amalga oshiriladi.

2. 
   Chaqaloqlik davrida va bolalikning turli davrlarida nafas olishning xususiyatlari Chaqaloq ilk bor nafas olganidan boshlab, uning nafas olish organlari muntazzam ishlay boshlaydi. Demak, chaqaloqlik va bolalikning turli davrlarida tashqi nafas ko’rsatkichlari quyidagicha bo’ladi:
   

Chaqaloqda nafas olish-bir daqiqada 44 marta 1 yoshli bolada-35 marta
5 yoshli bolada-25 marta 8 yoshli bolada-22 marta 12 yoshli bolada-18 marta
16 yoshli o’smirlarda-17 marta
Kattalarda esa o’rtacha 16 martani tashkil etadi.
Odamda o’pkaning xavoni sig’dira olish qobiliyati mavjud bo’lib,u –o’pkaning tiriklik sig’imi deb ataladi. O’pkaning tiriklik sig’imi ham bolalarda turlicha bo’ladi.
5 yoshli bolada-1300ml; 8 yoshli bolada-1600 ml;
12 yoshli bolada-2100 ml; 16 yoshli bolada-3200 ml;
Kattalarda esa o’pkaning tiriklik sig’imi o’rtacha-3500-4000ml ni tashkil etadi. Voyaga etgan odam har bir nafas olganida 500 ml havo oladi.Bu oddiy nafas xavosi deyiladi. Agar odam chuqurroq nafas olsa yana o’pkaga 1500 ml xavo kiradi.Bu qo’shimcha xavo deyiladi. Agar yanada chuqurroq nafas olinsa o’pkaga yana 1500 ml xavo kirib boradi. Bu rezerv havo deb
ataladi. Demak, o’pkaning tiriklik sig’imi 3500 ml ni tashkil etadi.Odam o’pkasining tiriklik sig’imi spirometr asbobi bilan o’lchanadi.

3. 
   pkada gazlar almashinuvi,nafas olish organlari gigienasi
   

Biz nafas olayotgan atmosfera havosi tarkibida 20,94 % kislorod, 0,03 % karbonat angidrid, 79,3 % azot gazi bo’ladi. Boshqa gazlar juda kam miqdorda bo’ladi. Nafas bilan chiqarilgan havo tarkibida esa 16,3 % kislorod, 4 % karbonat angidrid, 79,7 % azot bo’ladi. Ma’lumki ikkala o’pkaning ish bajaruvchi asosiy qismi, yoki struktura birligi bu-o’pka pufakchalari (alveolalari) hisoblanadi. Bu pufakchalarning soni ikkala o’pkada 750 millionga yaqin bo’ladi. Bu o’pkadagi pufakchalarning devori juda yupqa ya’ni 0,004 mm bo’ladi. Ularning atrofini mayda qon tomirlari to’rsimon shaklda o’rab olgan bo’ladi. O’pka pufakchalari ichidagi havo kapillyar qon tomirlari orqali qonga o’tib butun to’qima va hujayralarga tarqaladi. O’z navbatida qondagi zaxarli gazlar kapillyarlar orqali pufakchalarga o’tadi va organizmdan tashqariga chiqarib yuboriladi. Tinch holatda voyaga etgan odam bir daqiqada atmosfera havosidan 250- 300 ml sof kislorod qabul qiladi. O’pkadan qonga o’tgan kislorod qizil qon tanachalari- eritrositlar tarkibidagi gemoglobin bilan birikib, odam tanasining barcha to’qimalariga boradi. Qonda kislorodning bosimi yuqori bo’lganligi uchun u to’qimaga o’tadi, to’qimada esa karbonat angidrid gazining bosimi yuqori bo’lib, u qonga o’tadi.
Shunday qilib, to’qimaga kelgan arterial qon kislorodni to’qimalarga o’tkazadi va to’qimalardan karbonat angidrid gazini qabul qilib, venoz qonga aylanadi. Mana shu tariqa o’pka va to’qimalar o’rtasida gazlar qon orqali almashinib turadi. Atmosfera bosimi 760 mm sim.ustuniga teng bo’lsa,barcha fiziologik jarayonlar normal kechadi. Agar yuqori tog’ cho’qqilariga chiqilsa,yuqorida bosim past bo’ladi. Ya’ni havo tarkibida kislorod kam bo’ladi. Natijada nafas olish qiyinlashadi va bolalarda tog’ kasalligi deb ataluvchi kasallik yuzaga keladi. Agar g’orlarga, suv tubiga tushilsa aksincha u erda bosim yuqori bo’ladi va odamda Kesson kasalligi paydo bo’ladi. Nafas olish a’zolarining normal rivojlanishi, ularni har-xil kasalliklardan himoya qilishda xar bir yosh shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilishlari lozim bo’ladi. Buning uchun bolani yoshligidan og’iz bilan emas, burun bilan nafas olishga o’rgatish lozim. Shunda o’pka bir tekisda rivojlanib boradi. Bundan tashqari bolani yoshligidan doimiy ravishda sport bilan shug’ullanishini ta’minlash xar hil gripp, laringit, faringit kabi nafas olish organlari kasalliklaridan himoya qiladi. Bundan tashqari yoshlik davridan boshlab chekish turli nafas olish organlarida rak ya’ni o’sma kasalliklarini yuzaga keltirishi mumkin. Tamaki tutini tarkibida yuzlab zaharli moddalar borligi aniqlangan. Demakki, gigiena qoidalariga amal qilish, uzoq umr ko’rish garovidir.

9.