Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

                              

(

∗

Qeyd: t

ԥlabatçının razılı÷ı ilԥ ekstrudatın diametri 

2.7 mm-d

ԥn az olmamalıdır.) 

Xlor v

ԥ onun törԥmԥlԥri zԥhԥrlԥyici tԥsirԥ malik 

oldu

÷una görԥ onların  ԥtraf mühitԥ yayılmasının qarúısı 

ciddi alınmalıdır. Bununla 

ԥlaqԥdar olaraq atmosferԥ xlor 

v

ԥ onun birlԥúmԥlԥrini  ԥtrafa yaya bilԥn bütün texnoloji 

prosesl

ԥr tԥmizlԥmԥ qur÷uları ilԥ  tԥchiz olunmalıdırlar. 

Bel

ԥ qur÷ulardan bir neçԥsi ilԥ tanıú olaq: 

                                                                                  

 345

8.9.1. Hidrogenxlorid istehsalında alınan tullantı 

qazlarının t

ԥmizlԥnmԥsi

Sintetik duz tur

úusu, quru hidrogen-xloridin 

absorbsiyası yolu il

ԥ alınır. Bunun çevrilmԥ  dԥrԥcԥsi 92-

96% t

ԥúkil edir. Absorbsiya sistemindԥ udulmayan 

hidrogen xlorid, inert qazlar v

ԥ su buxarı sanitar 

t

ԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilir. Hidrogen-xlorid istehsalında 

alınan tullantı qazlarının t

ԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun 

texnoloji sxemi 

úԥkil 8.26-dԥ göstԥrilmiúdir. Hidrogen- 

xlorid istehsalında alınan tullantı qazlarının t

ԥmizlԥnmԥsi 

zamanı su il

ԥ suvarılan iki ardıcıl 1 vԥ 2 absorberlԥri ilԥ

t

ԥchiz olunan qurgudan istifadԥ olunur. Absorberlԥr 

iç

ԥrisindԥ 25x25 mm ölçülü çini hԥlqԥlԥrlԥ doldurulmuú, 

faolitd

ԥn hazırlanmıú kalondan ibarԥtdir. 1 vԥ 2 

absorberl

ԥr sistemini keçԥrԥk hidrogenxloriddԥn 

t

ԥmizlԥnmiú qaz atmosferԥ buraxılır, sistemdԥ alınan turú

su istehsalın 

úԥraitindԥn asılı olaraq 3 tutumundan 

götürül

ԥrԥk ya neytrallaúmaya, ya da texniki xlorid- 

tur

úusunun alınmasında istifadԥ olunmaq üçün göndԥrilԥ

bil

ԥr. Neytrallaúma üçün su 1 absorberinin yuxarı 

hiss

ԥsindԥn verilir. 1 vԥ 2 absorberlԥrinin aúa÷ısından 

çıxan hidrogenxloridl

ԥ doydurulmuú su  3 tutumuna 

toplanır. 3 tutumundan 4 nasosu vasit

ԥsilԥ su 5 suvarma 

                                                                                  

 346

soyuducusunu keç

ԥrԥk 2 absorberinԥ sirkulyasiya olunur. 

Hidrogenxlorid istehsalında ayrılan tullantı qazlarının 

t

ԥrkibindԥ hidrogenxloridin qalıq miqdarı 30 mq/m

3

 – d

ԥn 

artıq olmamalıdır. 

  

  

III 

II 

 1 

   5 

4

3 

IV 

I 

 2 

ùԥkil 8.26. Xlorid turúusu istehsalında alınan tullantı 

qazlarının hidrogenxloridd

ԥn tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun 

texnoloji sxemi. 

1,2 – absorberl

ԥr ; 3 – xlorid turúusu tutumu; 4 – mԥrkԥz-

d

ԥnqaçma nasosu; 5 – suvarmalı soyuducu; I – tԥmizlԥnmԥ-

y

ԥ gedԥn tullantı qazlar; II – hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmiú

qazlar atmosfer

ԥ; III – su; IV – turú su neytrallaúmaya. 

                                                                                  

 347

Hidrogenxloridin daha tam udulması üçün duru xlorid 

tur

úusu suvarmalı soyuducuda soyudulur. Bir sıra 

hallarda çıxan tullantı qazlarının hidrogenxloridd

ԥn 

t

ԥmizlԥnmԥsi üçün NaOH-dan istifadԥ olunması 

m

ԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur. Bu zaman alınan NaCI 

m

ԥhlulunu elektroliz qur÷usuna göndԥrirlԥr. Bundan 

ba

úqa hidrogenxloridin su ilԥ udulması Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ

doldurulmu

ú skrubberlԥrdԥ, sԥpԥlԥyici skrubberlԥrdԥ, 

köpükl

ԥnmԥ tipli skrubberlԥrdԥ vԥ s. hԥyata keçirilԥ bilԥr. 

8.9.2. Kalsium-xlorid istehsalında ayrılan qaz 

qarı

úı÷ının  hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi 

Kalsium xloridin alınması üçün xlorid tur

úusundan vԥ

ԥhԥng daúından istifadԥ olunur. Bu zaman aúa÷ıdakı 

reaksiya ba

ú verir: 

CaCO

3

 +2HCI   

⎯→  CaCI

2

 +CO

2

 +H

2

O  .......(8.69)   

Reaksiya tam getm

ԥdiyindԥn çıxan qazların  tԥrkibin-

d

ԥ CaCI

2

  tozları v

ԥ CO

2 

d

ԥn baúqa hidrogenxlorid buxar-

ları da olur. Ona gör

ԥ  dԥ CaCI

2 

istehsalında istifad

ԥ

olunan sistem t

ԥmizlԥyici qur÷ularla tԥchiz olunmalıdır. 

CaCI

2 

istehsalında ayrılan qaz qarı

úı÷ının tԥmizlԥnmԥ

qur

÷usunun iú göstԥricilԥri cԥdvԥl 8.6- dԥ göstԥrilmiúdir. 

                                                                                  

 348

 C

ԥdvԥl 8.6 

Kalsium-xlorid istehsalı prosesind

ԥ ayrılan tullantı 

qazlarının t

ԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun iú göstԥricilԥri 

T

ԥmizlԥmԥ

qur

÷usu 

Tutulan 

komponentl

ԥr 

Qatılıq, % 

T

ԥmizlԥnmԥ

d

ԥrԥcԥsi, % 

Daxil 

olur 

Xaric 

olur 

Sanitar 

qüll

ԥ

HCI 0,1 

0,006 

99,4 

Köpük 

absorberi 

CaCI

2

 (toz) 

10,44 

1,93 

82,7 

Skrubber CaCI

2

 (toz) 

1,78 

0,32 

82,0 

          

T

ԥrkibindԥ xlor, hidrogen xlorid vԥ xlor üzvi birlԥúmԥ-

l

ԥr olan sԥnaye qazları bir çox istehsal proseslԥrindԥ

alına bil

ԥr. Bu proseslԥrԥ NaCI mԥhlulunun elektrolizi ilԥ

xlor v

ԥ NaOH–ın alınması, xloridlԥrin elektrolizi yolu ilԥ

maqneziumun alınması, xlorla

údırıcı yanma ilԥ ԥlvan me-

talların emalı, xlorid tur

úusunun vԥ xlor üzvi vԥ xlor qeyri 

üzvi birl

ԥúmԥlԥrin alınması aid edilԥ bilԥr. Bunlardan baú-

qa son dövrl

ԥrdԥ hidrogenxloridin ayrılması xlor üzvi tul-

lantıların yandırılması qur

÷ularında da müúahidԥ olunur. 

Bu halda da xlorun v

ԥ xlor üzvi birlԥúmԥlԥrin udulması 

üçün su, q

ԥlԥvi mԥhlulları, su suspenziyaları  vԥ üzvi 

h

ԥlledicilԥrdԥn istifadԥ olunur. Bu cür proseslԥri hԥr cür 

konstruksiyalı reaktorlarda aparmaq olar. Bu halda 

qazların t

ԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi 70-90% olur.  

                                                                                  

 349

 Etilenin xlorla

úması üsulu ilԥ 1,2-dixloretanın 

alınması prosesind

ԥ tullantı qazlarının tԥrkibindԥ  1,9 - 

2,5%-

ԥ  qԥdԥr hidrogenxlorid olur. Bunun da atmosferԥ

atılması 

ԥtraf mühitin turú  zԥrԥrli komponentlԥrlԥ

çirkl

ԥnmԥsinԥ  sԥbԥb ola bilԥr.  Odur ki, dixloretan 

istehsalında yaranan tullantı qazları xüsusi t

ԥmizlԥyici 

qur

÷ularda tԥmizlԥndikdԥn sonra atmosferԥ atıla bilԥr. Bu 

halda tullantı qazlarının t

ԥrkibindԥ olan hidrogenxloridin 

absorbsiya üsulu il

ԥ ayrılması ԥn sԥmԥrԥli vԥ effektiv üsul 

hesab olunur. 1,2-dixloretan  istehsalı  prosesind

ԥ

yaranan qazların hidrogenxloridd

ԥn tԥmizlԥnmԥsi  

qur

÷usunun texnoloji sxemi úԥkil 8.27–dԥ göstԥrilmiúdir. 

Etilen qazı 2 MPa t

ԥzyiq altında xlorlaúma úöbԥsinԥ daxil 

olur. 1 xloratoruna  daxil  olmamı

údan  ԥvvԥl 0,12-0,2 

MPa t

ԥzyiqԥ qԥdԥr drossellԥúdirilir. 1 xloratoruna hԥm dԥ

0,16 MPa t

ԥzyiq altında xlor  verilir.  Xloratora ԥvvԥlcԥ  

d

ԥmir  metal  qırıntıları  yerlԥúdirilir, sonra isԥ oraya 1,2 –

dixloretan m

ԥhlulu tökülԥrԥk maye sԥviyyԥsi ԥldԥ olunur.  

Xlorla

úma prosesinin gediúindԥ ayrılan hidrogenxlorid 

d

ԥmir ilԥ reaksiyaya girԥrԥk FeCI

3

-

ԥ çevrilir ki, bu da 

xlorla

úma prosesini katalizԥ edir. Xlor vԥ etilen xloratorun 

a

úa÷ısından daxil olur. Buraya etilen 5-10% artıqlı÷ı ilԥ

verilir. Xloratorda s

ԥviyyԥ 3 vԥ 4 kondensatorlarından 

                                                                                  

 350

daxil  olan  dixloretan-kondensat  vasit

ԥsilԥ tԥnzimlԥnir.  1 

xloratorunun yuxarısından çıxan  qazlarla  birlikd

ԥ  dixlor-

etan  buxarları  2  soyuducusundan keç

ԥrԥk dövr edԥn su 

il

ԥ    iúlԥyԥn  3  kondensatoruna vԥ    duz    mԥhlulu  ilԥ  

m

ԥnfi  20

0

C-y

ԥ  qԥdԥr  soyudulan  4  kondensatoruna  

daxil  olur. 3 v

ԥ 4  kondensatorlarından  sonra  1,2- 

dixloretan kondensatı  5, 6 seperatorlarına  daxil olur. 

Burada  1,2-dixloretan  abqazlardan  ayrılır. 1,2 -

dixloretanın bir  hiss

ԥsi  xloratora  qaytarılır, qalan  

hiss

ԥsi   isԥ  8   tutumuna  yı÷ılır.  8  tutumundan  xam  

dixloretan nasos  vasit

ԥsilԥ  sonrakı    emal   mԥrhԥlԥsinԥ  

gönd

ԥrilir.  6  separatorundan  sonra  çıxan  qazlar  9 

doldurmalı  kalona daxil  olur. 9  kalonu (- 15

0

C)-y

ԥ  

q

ԥdԥr  soyudulmuú 11  nasosu  vasitԥsilԥ  9  kalonu  vԥ  

10  soyuducu  sistemind

ԥ  dövr edԥn  dixloretan   ilԥ  

suvarılır. 10  soyuducusunda 1,2 -dixloretan duz  m

ԥhlulu 

il

ԥ  soyudulur. 9  kalonundan  sonra turú  abqazlar 12 

neytralla

údırıcı kalona daxil olur. Burada 10-12%-li 

kaustik soda m

ԥhlulu ilԥ neytrallaúdırma prosesi aparılır. 

Kaustik  soda 13 tutumundan 16  nasosu  il

ԥ  götürülԥrԥk  

14 istid

ԥyiúdiricisindԥn  keçԥrԥk qızdırılır vԥ 12 

 

aparatının  yuxarı hiss

ԥsinԥ  daxil  olur. Kaustik  soda 

m

ԥhlulu istidԥyiúdiricidԥ  su buxarı ilԥ    qızdırılır. 13  

                                                                                  

 351

tutumundan i

úlԥnmiú  kaustik  soda mԥhlulu  

t

ԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilir vԥ tutuma  yeni mԥhlul  ԥlavԥ

edilir. Abqazlar neytralla

úmadan  sonra 15 absorberinԥ  

daxil olur. Absorber su il

ԥ suvarılır. Absorber iki laydan 

ibar

ԥt, ölçüsü 100x100x100 mm  olan  Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ

doldurulmu

ú olur. 17  su çԥnindԥn su 18 nasosu  

vasit

ԥsilԥ elԥ verilmԥlidir ki, absorberin  suvarılma sıxlı÷ı  

5,5m

3

/m

⋅saat olsun. Bu sıxlıqda qazların tԥmizlԥnmԥsinin 

effektivliyi  90% t

ԥúkil edir. Çıxan qazların hidrogen-

xloridd

ԥn  tԥmizlԥnmԥsi üçün Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ yüklԥn-

mi

ú  doldurmalı absorberlԥrdԥn istifadԥ etdikdԥ damcıúԥ-

killi  xlorid  tur

úusu dumanının intensiv tutulması  ԥldԥ

olunmur, lakin qaz

úԥkilli hidrogenxloridin tutulması  daha  

intensiv ba

ú verir. Hidrogen  xloridin tam tutulmaması 

(90%)  da bununla  izah olunur.  Bu zaman  alınan axıntı 

suları    çox  az    qatılıqda 0,15 – 0,4% hidrogen xlorid 

saxlayır. 

                                                                                  

 352

8.27. Dixloretan istehsalı prosesind

ԥ ayrılan qazların 

hidrogen xloridd

ԥn absorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi 

prosesinin  texnoloji sxemi: 

1 – xlorator; 2 – soyuducu sistem; 3, 4 – kondensatorlar; 5, 

6 – separatorlar;  7 – soyuducu; 8,13 – tutumlar; 9 – 

doldurmalı kalon; 10 – dövr ed

ԥn dixloretan soyuducusu; 

11, 16, 18 – nasoslar; 12 – neytralla

údırıcı; 14 – 

istid

ԥyiúdirici;  15 – absorber;  17 – su çԥni; I – xlor;  II – 

etilen;  III – abqazlar; IV–  dixloretan;  V –  xam dixloretan; 

VI –  tur

ú abqazlar; VII – duz mԥhlulu;  VIII – kaustik soda 

m

ԥhlulu; IX – iúlԥnmiú kaustik soda mԥhlulu tԥmizlԥnmԥyԥ; 

X – t

ԥmizlԥnmiú qazlar; XI – tԥmiz su. 

V 

     III

 I 

II 

 1 

7 

3 

 2 

 5 

8 

  4

13 

     

16

11 

 10 

6 

15 

18 

17 

VII 

  

VIII 

IX

X 

XI 

14

IV 

VI                 9           12 

                                                                                  

 353

9. Litosferin qurulu

úu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ

qorunması. 

  9.1. Litosfer v

ԥ onun quruluúu 

Dig

ԥr planetlԥr kimi Yer dԥ Günԥú sisteminin bir 

hiss

ԥsidir. Yer Günԥúdԥn 149,6 milyon kilometr 

m

ԥsafԥdԥ yerlԥúir.  øúıq bu mԥsafԥni 498 saniyԥyԥ  qԥt 

edir. Yer Gün

ԥú ԥtrafını 365,25 orta günlük vaxta qԥt edir. 

Yerl

ԥ müqayisԥdԥ bizi ԥhatԥ edԥn  ԥúyalar, cisimlԥr vԥ

bütün 

úeylԥr onun üzԥrindԥ çox kiçik görünür. Lakin Yer 

planeti dig

ԥr sԥma cisimlԥri, mԥsԥlԥn ulduzlarla 

müqayis

ԥdԥ çox kiçik “toz” olub sԥrhԥdsiz kԥhkԥúanlar 

f

ԥzasında itir vԥ görünmԥz olur. Yer yüngül qazlardan 

tutmu

ú  a÷ır metallara qԥdԥr müxtԥlif maddԥlԥrdԥn 

ibar

ԥtdir. Bu maddԥlԥr hԥm Yer sԥthindԥ, hԥm dԥ Yerin 

t

ԥkindԥ son dԥrԥcԥ qeyri-bԥrabԥr paylanmıúdır. Yerin 

kimy

ԥvi tԥrkibi demԥk olar ki, tԥdqiq olunub öyrԥnilmԥyib. 

Ancaq Yer s

ԥthi sahԥsinin  tԥqribԥn 5%-i, yԥni üst 

t

ԥbԥqԥsi tԥdqiq olunmuúdur. Müasir tԥsԥvvürlԥrԥ görԥ

Yer s

ԥthinin yarısı oksigendԥn, dörddԥn bir hissԥsi 

silisiumdan ibar

ԥtdir. Yer dԥrinliyinin 99,79%-i oksigen, 

silisium, alüminium, d

ԥmir, kalsium, natrium, manqan, 

kalium v

ԥ hidrogendԥn ibarԥt olub vԥ ancaq 0,21%-i digԥr 

yerd

ԥ qalan 105 mԥlum elementlԥrin payına düúür. Yer 

                                                                                  

 354

s

ԥthini tԥúkil edԥn hava, su, da÷ suxurları  vԥ canlı 

orqanizml

ԥr co÷rafi örtük hԥddindԥ qarúılıqlı  tԥsirdԥ

olurlar. Bu qar

úılıqlı  tԥsir  hԥr bir konkret halda çoxlu 

sayda faktorlarla 

úԥrtlԥndirilir. Hԥr zaman vԥ hԥr yerdԥ bu 

t

ԥsirlԥrin nԥticԥsi birmԥnalı olmur, bütövlükdԥ o fasilԥsiz 

co

÷rafi tԥbԥqԥ  hԥddinԥ Günԥú, kosmos vԥ yerin 

d

ԥrinliyindԥn daxil olan  enerjinin hesabına saxlanılır. 

Planetimizin d

ԥrinliklԥrindԥ, ölçülԥri Aydan böyük vԥ

temperaturu eynil

ԥ Günԥúin sԥthindԥki kimi olan 

d

ԥmirdԥn vԥ nikeldԥn ibarԥt  ԥrinti halında olan metallik 

kütl

ԥ yerlԥúir. Planetimizin nüvԥsinin üst qatı maye 

halında olan metaldan t

ԥúkil olunub, alt qatı isԥ mövcud 

olan yüks

ԥk tԥzyiqԥ görԥ  bԥrk haldadır. 4,6 mlrd il 

bundan önc

ԥ Yer kürԥsinin yaranması zamanı planetimiz 

qızarmı

ú kül úԥkilindԥ idi vԥ ԥrinmiú metallar tԥdricԥn 

Yerin m

ԥrkԥzinԥ do÷ru hԥrԥkԥt edirdilԥr, hԥmin vaxtda 

is

ԥ daha yüngül suxurlar üst qata qalxdılar. 

Nüv

ԥ mantiya adlanan közԥrmiú qalın süxur qatı ilԥ

ԥhatԥ olnunub. Bu mövcud temperaturu planetdԥ

qoruyub saxlayan isti adyal rolu oynayır.Yerin üst qatı yer 

qabı

÷ı adlanır. Yer qabı÷ı bizim üzԥrindԥ yaúadı÷ımız 

b

ԥrk örtüyü tԥúkil edir. Bԥzi yerlԥrdԥ yer qabı÷ının 

qalınlı

÷ı 60 km-ԥ çatır.  

                                                                                  

 355

Yer kür

ԥsi bir neçԥ qatdan tԥúkil olunub. Mԥrkԥzdԥ

b

ԥrk vԥ ԥrinmiú metaldan tԥúkil olunmuú nüvԥ yerlԥúir. 

Nüv

ԥdԥn sonra nԥhԥng  ԥrinmiú kristallik mԥnúԥli süxur 

qatı is

ԥ nisbԥtԥn nazık bԥrk qabıqdan tԥúkil olunub. Yerin 

Litosfer t

ԥbԥqԥsi (Yer Qabı÷ı  vԥ mantiya) nԥhԥg, yavaú-

yava

ú hԥrԥkԥt edԥn lava adlanan hisԥllԥrԥ ayrılır. Litosfer 

lavalarının bir-biri il

ԥ toqquúdu÷u yerlԥrdԥ da÷ silsilԥlԥri 

yaranır. Onlar aralandıqda is

ԥ çatlardan ԥrinmiú lava 

qalxır v

ԥ soyuyaraq yeni Yer qabı÷ı yaradır.  

ønsanlar ԥsasԥn tԥrkib hissԥsi Yer sԥthi olan müԥyyԥn 

bir sah

ԥdԥ, litosfer sԥthindԥ mövcud olur. Yer sԥthini 

ört

ԥn, mantiyanın üst tԥbԥqԥsi vԥ yer qabı÷ından ibarԥt 

olan Yerin b

ԥrk örtük hissԥsinԥ litosfer deyilir. Yer 

s

ԥthinin aúa÷ı  sԥrhԥddi ilԥ üst tԥbԥqԥsi arasındakı 

m

ԥsafԥ  5-70  km  hԥddindԥ  dԥyiúir, Yer mantiyasının 

d

ԥrinliyi isԥ 2900 km -ԥ  úatır. Ondan sonra yer sԥthindԥn 

6371 km m

ԥsafԥdԥ nüvԥ yerlԥúir. Yer kürԥsinin 29,2%- ni 

quru sah

ԥsi tutur. Yer kürԥsinin fiziki vԥ optimal 

xüsusiyy

ԥtlԥri, atmosferin tԥrkibi cԥdvԥl 8.1-dԥ

göst

ԥrilmiúdir. Litosferin üst tԥbԥqԥsi  torpaq adlanır. 

Torpaq örtüyü mühüm t

ԥbii ԥmԥlԥgԥlmԥ hadisԥsi vԥ Yer 

biosferi komponentidir. Y

ԥni torpaq örtüyü biosferdԥ baú

ver

ԥn bir çox proseslԥri müԥyyԥn edir. Torpaq örtüyü 

                                                                                  

 356

planet 

ԥhalisinin  ԥrzaq ehtiyatlarının 95-97%-ni tԥmin 

ed

ԥn ԥsas ԥrzaq mԥnbԥyi hesab olunur. Dünyada torpaq 

ehtiyatlarının sah

ԥsi 129 milyon kvadrat kilometr tԥúkil 

edir v

ԥ ya quru sahԥsinin 86,5%-ni tutur. Qurunun 10%-ni 

k

ԥnd tԥsԥrrufatı yerlԥrinin tԥrkibindԥ ԥkin sahԥlԥri vԥ

çoxillik bitkil

ԥr, 25%–ni isԥ otlaqlar vԥ  çԥmԥnliklԥr tԥúkil 

edir.   Yer s

ԥthindԥ ekoloji sistemlԥrin inkiúafı vԥ hԥyatın 

mümkünlüyü torpa

÷ın mԥhsuldarlı÷ı    vԥ iqlim úԥraiti ilԥ

mü

ԥyyԥn olunur.  

Çox t

ԥԥssüflԥr olsun ki, düzgün istismar olunmadı÷ına 

gör

ԥ  hԥr il mԥhsuldar torpaqların bir hissԥsi itib gedir. 

M

ԥsԥlԥn, son 100 illikdԥ torpaq sahԥlԥrinin erroziyasının 

sür

ԥtlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ 2 milyard hektar mԥhsuldar 

torpaqlar itirilmi

údir ki, bu da kԥnd tԥsԥrrufatı mԥqsԥdlԥri 

üçün istifad

ԥ edilԥn torpaq sahԥlԥrinin 27%-ni tԥúkil edir.

C

ԥdvԥl 9.1-dԥ Yer kürԥsinin fiziki vԥ orbital xüsusiyyԥtlԥri, 

atmosferin t

ԥrkibi göstԥrilmiúir. 

                                                                                  

 357

                                                                 C

ԥdvԥl 9.1 

Yer kür

ԥsinin fiziki vԥ orbital xüsusiyyԥtlԥri, atmosferin 

t

ԥrkibi 

Fiziki xüsusiyy

ԥtlԥri

Ekvatorial radius , km  

6378,14 

Polyar radius , km 

6356,78 

Orta radius , km 

6371,3 

Ekvatorun uzunlu

÷u, km 

40 075 

H

ԥcmi, km 

3

1,0832x10

12

Kütl

ԥsi, kq  

5,9737x10

24

Sıxlı

÷ı, q/sm

3

5,515 

S

ԥthinin sahԥsi, km 

2

 

510 065 700 

Ekvatorda s

ԥrbԥstdüúmԥ tԥcili, m/s

2

 9,766 

økinci kosmik sürԥt, m/s 

11 180 

Öz oxu 

ԥtrafında firlanma dövru, saat  

23,934 

Orbit

ԥ nisbԥtԥn ekvatorial maillik, 

o

 23,45 

S

ԥthindԥ temperatur, K  

min.

orta. max. 

185 287  331 

S

ԥthindԥ atmosfer tԥzyiqi, kPa 

101,325 

Orbital xüsusiyy

ԥtlԥri

Gün

ԥúdԥn orta mԥsafԥ, km  

149 597 890 

Perihey, km  

147 100 000 

Afeley, km  

152 100 000 

Gün

ԥú ԥtrafında fırlanma dövrü, gün 

365,24 

Orta orbital sür

ԥt, m/s 

29 785,9 

Orbitinin eksentrisiteti  

0,01671022 

Orbitinin ekliptika müst

ԥvisinԥ mailliyi, 

o

 0,00005 

Orbitinin uzunlu

÷u, ɤɦ 

924 375 700 

Peykl

ԥri 1 

(Ay) 

Peykidir Gün

ԥú

Atmosferin t

ԥrkibi, %

Azot 77 

Oksigen 21 

Arqon 1 

Dig

ԥr qazlar 

1 

                                                                                  

 358

Beyn

ԥlxalq “Worldwatch Institute”nun  mԥlumatına 

gör

ԥ 1990-cı ildԥn 2000-ci ilԥ kimi torpa÷ın mühafizԥsi 

üçün kapital qoyulu

úu 6 dԥfԥ, meúԥlԥrin bԥrpası üçün 3,5 

d

ԥfԥ, enerji istifadԥsinin sԥmԥrԥliliyini artırmaq üçün 2 

d

ԥfԥ, yeni enerji növlԥrinin istifadԥsi üçün 15 dԥfԥ

artmı

údır. ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi 

n

ԥticԥsindԥ dԥyԥn ziyan ümumi milli gԥlirin 1-3%-ini tԥúkil 

edir. 70-ci ill

ԥrdԥ ABù-da  ԥtraf mühitin mühafizԥsi üçün 

ayrılan kapital qoyulu

úu aúa÷ıdakı kimi olmuúdur

: su 

mühitinin mühafiz

ԥsi üçün 40%, havanın mühafizԥsi üçün 

38%, b

ԥrk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq 

s

ԥhiyyԥ  mԥqsԥdlԥri üçün hԥr adama çԥkilԥn xԥrc 1-ton 

toz üçün 400-700

; 1-ton CO

2

 üçün 300-700

; 1-ton CO 

qazı üçün –180 – 300 dollar t

ԥúkil edir.