4.6. Az
ԥrbaycanın florası haqqında
Az
ԥrbaycan Respublikasının ԥrazisi 88.6 min km
2
-dir.
Bu
ԥrazi zԥngin floraya malikdir (4200-dԥn çox ali sporlu
v
ԥ çiçԥkli bitki növlԥri yayılmıúdır). Növlԥrin ümumi sayına
gör
ԥ buradakı flora qardaú Zaqafqaziya Respublikaların-
dakından çoxdur. Respublikamızda rast g
ԥlԥn bitki
növl
ԥri 125 fԥsilԥdԥ (Qafqazda 156) vԥ 930 cinsdԥ
(Qafqazda - 1286) birl
ԥúmiúdir. Azԥrbaycan florası
Qafqazda bit
ԥn bitki növlԥrinin ümumi miqdarının 66%-ni
t
ԥúkil edir. Azԥrbaycanda floranın zԥnginliyinԥ vԥ
r
ԥngarԥng bitki örtüyünün olmasına sԥbԥb, onun fiziki
co
÷rafi vԥ tԥbii – tarixi úԥraitinin uzaq floristik vilayԥtlԥrin
t
ԥsirlԥri altında formalaúmıú mürԥkkԥb flora tarixi ilԥ
91
ԥlaqԥdardır. Respublikamızın florası üçüncü dövrԥ aid
olan relikt cinsl
ԥri ilԥ dԥ zԥngindir ki, bunların da
nümun
ԥlԥrinԥ respublikanın bütün zonalarında, xüsusilԥ
Talı
ú rayonu ԥrazisindԥ daha çox rast gԥlinir. Üçüncü
dövr reliktl
ԥrinԥ dԥmira÷acı, Lԥnkԥran akasiyası, úabalıd
– yarpaq palıd, azat,
úümúat, danaya vԥ baúqalarını
göst
ԥrmԥk olar. VIII cildlik “Azԥrbaycan florası” ԥsԥrindԥ
respublikamızda 370-d
ԥn artıq endemik bitki növlԥrinin
oldu
÷u göstԥrilir. Cԥnubi Zaqafqaziya, xüsusilԥ Naxçıvan
MR v
ԥ Zuvand rayonları endem bitkilԥrin çoxillik ot
nümun
ԥlԥri ilԥ daha çox zԥngindir. Azԥrbaycan florasının
t
ԥrkibindԥ bütün real tiplԥrinin nümunԥlԥrinԥ, yԥni qԥdim
me
úԥ, boreal, bozqır, kserofil, sԥhra, Qafqaz vԥ adventiv
tipl
ԥrinԥ rast gԥlinir. Qԥdim meúԥ tiplԥri nümunԥlԥri
Talı
úda, boreal tipi Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷
zonalarında, kserofil v
ԥ Qafqaz tiplԥri respublikanın bütün
rayonlarında, bozqır tipi Bozqır yaylası v
ԥ Kür – Araz
ovalı
÷ında daha geniú yayılmıúdır. Sԥhra vԥ adventiv
areal tipl
ԥrinԥ isԥ respublikamızda az tԥsadüf edilir.
Respublikanın Kür – Araz ovalı
÷ında, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ
ba
úqa düzԥnliklԥrdԥ çoxlu miqdarda göl, gölmԥçԥlԥr,
axmazlar v
ԥ bataqlıq sahԥlԥri vardır ki, bunlarda da
z
ԥngin bitki örtüyü inkiúaf etmiúdir. Su – bataqlıq bitkiliyi
92
(çala) interezonal xarakter da
úımaqla yarımsԥhra bitkiliyi
arasında l
ԥkԥlԥr úԥklindԥ, tuqay meúԥlԥri arasında, böyük
çayların, kanalların, limanların v
ԥ axmazların kԥnarların-
da rast g
ԥlinir. Bԥzi yerlԥrdԥ taxıl bitkisi nümunԥlԥri sıx,
hündür (3 m-
ԥ qԥdԥr) vԥ çԥtin keçilԥn çԥngԥlliklԥr
yaradırlar. Bel
ԥ çԥngԥlliklԥrdԥ çiyԥn, volfiya, baúqa növ
bitkil
ԥrԥ çox tԥsadüf edilir. Burada savanna tipli hündür
boylu marqus bitkisin
ԥ rast gԥlinir. Kür – Araz
ovalı
÷ındakı çala tipli bitkilԥrdԥ çayarlıq,biyanlıq vԥ lıqvԥr
ç
ԥngԥlliyi nisbԥtԥn geniú yayılmıúdır. Lıqvԥr çԥngԥlliyi
qurulu
úuna görԥ qar÷ı çԥngԥlliyini xatırladır. Qaraba÷
düz
ԥnliyindԥ dԥvԥaya÷ı, süsԥn, qırxbu÷um, poruq,
a
÷larot kimi bitki növlԥrinԥ tez – tez rast gԥlinir. ùԥrqi
Liman v
ԥ axmazlarda ԥn çox çiyԥn növlԥri yayılmıúdır.
Kür çayının a
úa÷ı hissԥsindԥki bԥzi göl vԥ kanallar üçün
X
ԥzԥr úanagüllԥsi, bataqlıq çiçԥyi, qovuqca, salviniya vԥ
s. kimi su bitkil
ԥri çox xarakterik hesab edilir. Adԥtԥn,
çanagüll
ԥ bitkisi sıx çԥngԥllik ԥmԥlԥ gԥtirԥrԥk suyun
s
ԥthini öz enli yarpaqları ilԥ tam örtԥr vԥ çiçԥklԥmԥ
dövründ
ԥ qeyri – adi gözԥllik yaradır. Relikt assosiasi-
yaya aid olan
úanagüllԥ çԥngԥlliklԥri üçüncü dövrdԥn
hazırki gün
ԥ gԥlib çatmıúdır. Talıú düzԥnliklԥrindԥ
bataqlıq sah
ԥlԥr geniú yayılmıúdır. Burada su çiçԥyi, su
93
fındı
÷ı, buynuzyarpaq vԥ s. kimi bitkilԥr çoxluq tԥúkil
etm
ԥklԥ, bataqlıq formasiyalarından süsԥnlik çԥngԥlliyini
d
ԥ qeyd etmԥk olar. Burada sarı bataqlıq süsԥni,
qurba
÷aotu, bataqlıq cilli vԥ bataqlıca xüsusi formasiyalar
yaradırlar. Bütün düz
ԥnlik boyu çoxlu miqdarda quruyan
bataqlıqlar üçün qaymaq çiç
ԥyi, buúiya, lippiya, nanԥ,
qırxbu
÷um, yol baqԥvԥri vԥ s. kimi boyu qısa olan
alab
ԥzԥk otların yayılması çox sԥciyyԥvidir. Su – bataqlıq
bitkiliyin
ԥ aúa÷ı, orta vԥ yüksԥk da÷ qurúaqlarında da rast
g
ԥlinir. Su bataqlıq bitkiliyi respublikanın subalp vԥ alp
qur
úaqlarında daha geniú yayılmıúdır. Bu quúaqlarda
100-d
ԥn artıq bataqlıq, göl vԥ gölmԥçԥ vardır. Bunlardan
ԥn xarakterik olanları Kiçik Qafqazda Alagöllԥr massivi,
Zalxılıgöl; Böyük Qafqazda Xalagöl; Naxçıvan MR-d
ԥ
Batabat, Qanlıgöl, Göygöl, Salvartı v
ԥ Qazan göllԥridir.
Kür – Araz ovalı
÷ı, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ baúqa geniú düzԥnlik-
l
ԥr yovúanlıq vԥ úorangԥlik yarımsԥhraları, ԥn aúa÷ı
d
ԥnizkԥnarı úorlaúmıú qumlu yerlԥr vԥ rütubԥtli
úoranlıqlar isԥ kolcuqlardan ibarԥt sԥhra tipli bitkiliklԥ
örtülmüçdür.
ùorangԥlik bitkiliyinԥ, yovúanlı÷a nisbԥtԥn
çox ayrı – ayrı variantlarda rast g
ԥlinir, çünki bunun
ԥsasının müxtԥlif úorԥngԥ cinsinԥ aid olan edifikatorlar
94
t
ԥúkil edir. ùorangԥ bitkisi numunԥlԥri üst qatı az – çox
úorlaúmıú boz tipli torpaqlarda da yayılmıúdır.
Sarsazanlıq v
ԥ ya qaraúoranlıq. Bu úorangԥlik
s
ԥhrası ԥn çox úoran torpaqlarda inkiúaf edir.
Qara
úoranın alçaqboylu, yerԥ sԥrilmiú kolcuqları
t
ԥpԥciklԥr ԥmԥlԥ gԥtirmԥklԥ, sԥhrada iri tԥpԥcikli
úoranlıqlar yaratmıú olur. Belԥ böyük tԥpԥciklԥrԥ ԥn çox
Lökbatan düz
ԥnliklԥri, Mu÷an bozqırları vԥ baúqa
s
ԥhralarda rast gԥlinir. Sarıbaú sԥhrası da hԥmçinin çox
úoran torpaqlarda yayılmaqla, çox böyük olmayan kol
úԥklindԥ formalaúmıúdır. Xırda tԥpԥcikli sarıbaú sԥhra-
larına Kür – Araz ovalı
÷ı vԥ Xԥzԥrԥtrafı sahԥlԥrdԥ lԥkԥlԥr
úԥklindԥ rast gԥlinir. ùahsevdilik sԥhrası ԥsasԥn düzԥn
yerl
ԥrdԥ yayılmıúdır. Yuxarıda göstԥrilԥn iki sԥhra
formasına nisb
ԥtԥn, úahsevdilik sԥhrasının tԥrkibindԥ 5-6
növ efemer v
ԥ efemerioidlԥrԥ tԥsadüf edilir vԥ bԥzԥn dԥ
yul
÷unla birlikdԥ rast gԥlir. Bu formasiyanın xarakterik
massivi
ùԥrqi Zaqafqaziya düzԥnliyi hesab edilir. Çԥrԥn
s
ԥhralı÷ı dendroides kolluqları hesabına formalaúmıúdır.
Ç
ԥrԥnin geniú yayılmıú yuxarıda göstԥrilԥn iki növünԥ Kür
– Araz ovalı
÷ı vԥ çox yüksԥk olmayan da÷ԥtԥyi
yamaclarda rast g
ԥlinir. Çԥrԥnin birillik növlԥrinԥ
d
ԥnizkԥnarı düzԥnliklԥrdԥ vԥ úorangԥli sԥhralarda lԥkԥlԥr
95
úԥklindԥ tԥsadüf edilir. ùahsevdi úoranlı÷ı ԥn geniú
yayılan
úorangԥ sԥhralarından biridir. Tԥk – tԥk, bԥzԥndԥ
ba
úqa úorangԥ-lԥrlԥ birlikdԥ formasiyalar ԥmԥlԥ gԥtirir.
Respublikamızın ist
ԥr qԥrb (Ceyrançöl, Acınohur) vԥ
ist
ԥrsԥ dԥ úԥrq (ùirvan, Mil, Mu÷an) rayonlarında geniú
yayılmı
údır. Da÷ úorangԥliyini ԥn çox yeni ԥhԥmiyyԥti
olan kiçik Salsola naulosa kolcuqları
ԥmԥlԥ gԥtirir. Ԥn
geni
ú yayılmıú da÷ úorangԥliyi sahԥlԥrinԥ da÷ԥtԥyi
rayonlarında Qobustan, Ceyrançöl v
ԥ Acınohurda rast
g
ԥlinir. Bԥzԥn yovúanla birlikdԥ yarımsԥhralar ԥmԥlԥ
g
ԥtirir. Bu növ úorangԥ formasiyalarında efemer vԥ
efemerioidl
ԥr bolluq tԥúkil edirlԥr. A÷acvari úorangԥlik
yarıms
ԥhrası Salsola dendroides kolları hesabına
formala
úmaqla daha geniú sahԥlԥrdԥ yayılmıúdır.
A
÷acvari úorangԥ (qara÷an) az úorlaúmıú torpaqlara
uy
÷unlaúmıúdır. Bu yarımsԥhraların tԥrkibi efemer bitkilԥri
il
ԥ çox zԥngindir. A÷acvari úorangԥ bitkisi yovúan, digԥr
úorangԥlԥr vԥ çala bitkilԥri ilԥ vԥ baúqaları müxtԥlif
variantlarda keçid v
ԥ qarıúıq qruplaúmalar yaradır.
A
÷acvari úorangԥ bԥzi yerlԥrdԥ hündürlüyü bir metrԥ
çatan sıx qol – budaqlı yarımkollar
ԥmԥlԥ gԥtirir.
Ümumiyy
ԥtlԥ, respublikamızda úorangԥ cinsinin 22-yԥ
kimi növün
ԥ rast gԥlinir. Birillik úoran bitkisi
96
nümun
ԥlԥrindԥn ya÷lı úoran vԥ qıúotu respublikanın qıú
otlaqlarında çox geni
ú yayılmıúdır. Meyvԥlԥmԥ zamanı
çox
ԥlvan görünԥn úorangԥ çԥngԥlliklԥrinԥ
ùԥki
yaylasının az
úoranlaúmıú yerlԥrindԥ tԥsadüf edilir.
Göst
ԥrilԥn birillik úoran bitkilԥri qruplaúmalarında
efemerl
ԥrin zԥif inkiúafı çox xarakterikdir. ùorangԥ bitkisi
ç
ԥngԥlliklԥrinԥ Naxçıvan MR vԥ bozqır yaylasında rast
g
ԥlmԥk olar. Yovúanlıq yarımsԥhrası ԥn geniú yayılmıú
yarıms
ԥhra bitkiliyi tiplԥrindԥn biridir. Bu yarımsԥhra
bitkiliyi boz tipli z
ԥif úoranlaúmıú torpaqlarda inkiúaf edir.
Qeyd etm
ԥk lazımdır ki, yarımsԥhraların fiziki co÷rafi
úԥraiti sԥhralara nisbԥtԥn yaxúı oldu÷u üçün, burada
bitkil
ԥrin inkiúafı üçün ԥlveriúli úԥrait vardır. Tam (tԥmiz)
yov
úanlıq, yarımsԥhrası daha geniú yayılmıúdır. Lakin
yerl
ԥrdԥ yovúanlıq yarımsԥhrası ilԥ birlԥúԥrԥk, qarıúıq
formasiyalar
ԥmԥlԥ gԥtirir. Xüsusilԥ Kür – Araz ovalı÷ında
yov
úanlı qara÷anlıq, yovúanlı - úahsevdi úoranı, yovúanlı
g
ԥngizlik kimi müxtԥlif variantlarda qarıúıq yovúan vԥ
úorangԥ formasiyaları geniú sahԥlԥri ԥhatԥ edir.
Qobustan, Ceyrançöl v
ԥ Naxçıvan MR-nın bԥzi da÷ԥtԥyi
rayonlarında yov
úanlı – úiyavlıq vԥ yovúanlı a÷otluq kimi
bozqır tipli formasiyalar mü
úahidԥ edilir. Yovúan
formasiyalarının bütün variantlarında so
÷anaqlı qırtıc,
97
yapon tonqalotu, b
ԥrk quramit, úԥrq boza÷ı, durnaotu,
xırda qarayonca, göy qarayonca v
ԥ s. kimi efemer vԥ
efemeroid bitkil
ԥri üstünlük tԥúkil etmԥklԥ, yarımsԥh-
ralıqda t
ԥbii landúaft yaradırlar. Ümumiyyԥtlԥ, yovúan
yarıms
ԥhrasında efemer vԥ efemoid bitkilԥrin sayı 20 –
25, b
ԥzԥn isԥ 25 – 40-a çatır. Yovúan formasiyaları açıq
úabalıdı vԥ bozumtul torpaqlarda, dԥnizkԥnarı qumluq-
larda v
ԥ s. yerlԥrdԥ inkiúaf edir. Dԥnizkԥnarı vԥ dԥniz
altından çıxmı
ú sahԥlԥrdԥ qumluq yovúanı, gԥvԥn vԥ
endemik,
øran sarmaúı÷ı vԥ baúqa bitkilԥrԥ rast gԥlinir.
Hazırda s
ԥhra vԥ yarımsԥhra tipli bitki örtüyü olan
sah
ԥlԥrin geniú bir hissԥsindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri
bec
ԥrilir. Ceyrançöl yüksԥkliklԥri vԥ bozqır yaylada
yarıms
ԥhra bitki örtüyü, bozqır bitkiliklԥri ilԥ birlԥúԥrԥk,
yarım bozqır (quru bozqır) tipli bitki qrupla
úmaları ԥmԥlԥ
g
ԥtirir. Yarımbozqırlarda yarımsԥhralara nisbԥtԥn
çim
ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesi surԥtlԥ gedir. Ot örtüyü isԥ
nisb
ԥtԥn seyrԥk olur. Yarımbozqırların tԥrkibindԥ taxıl
edifikatorları il
ԥ yanaúı, çoxillik müxtԥlif otlar, paxlalılar vԥ
birillik otlar da i
útirak edir.
B
ԥzԥn da÷ çayları boyu Tuqay meúԥliklԥrinԥ, xüsusilԥ
iri çay vadil
ԥrindԥ vԥ dԥfԥlԥrlԥ seyrԥk kollardan ibarԥt
me
úԥciklԥrԥ rast gԥlinir ki, buradada ԥn çox çay dükanı,
98
iyd
ԥ, sumax, skumpiya, yul÷un, söyüd, tut, pirakanta, nar,
itburnu, böyürtkan v
ԥ s. kimi bitkilԥr geniú yayılmıúlar.
4.7. Az
ԥrbaycan Respublikasının meúԥlԥri
Bioloji c
ԥhԥtdԥn öz inkiúafında bir-birinԥ qarúılıqlı tԥsir
göst
ԥrԥn torpa÷ın, suyun, a÷ac, kol, ot bitkilԥrinin,
heyvanat al
ԥminin, mikroorqanizmlԥrin vԥhdԥti hesab
edil
ԥn meúԥ sahԥlԥri Azԥrbaycanın ԥn qiymԥtli milli tԥbii
s
ԥrvԥti hesab olunur. Dünya üzrԥ meúԥ örtüyünün sahԥsi
4 milyard hektardır. Bunun 809 milyon hektarı Rusiya
Federasiyasının, 478 milyon hektarı Braziliyanın, 310
milyon hektarı Kanadanın v
ԥ 303 milyon hektarı ABù-ın
payına dü
úür.
Son 200 ild
ԥ dünya üzrԥ meúԥ ԥrazilԥrinin sahԥsi 2
d
ԥfԥdԥn çox azalmıúdır. XVIII-XIX ԥsrlԥrdԥ indiki
Az
ԥrbaycan ԥrazisinin 35%-i meúԥ ilԥ örtülü olmuúdur.
Hal-hazırda Az
ԥrbaycan meúԥlԥrinin ümumi sahԥsi 989,4
min hektardır. Bu da Az
ԥrbaycan ԥrazisinin 11,4%-ni
t
ԥúkil edir. Bu rԥqԥm Rusiya Federasiyasında 44%,
Latviyada 41%, Gürcüstanda 39% t
ԥúkil edir. Ölkԥmizin
me
úԥ ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i
Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talı
ú zonasının vԥ 2%-i
Aran zonasının (Naxçıvan MR il
ԥ birlikdԥ) payına düúür.
99
Az
ԥrbaycanda adambaúına 0,12 ha meúԥ sahԥsi düúür
ki, bu da ümumdünya miqyasında götürül
ԥn müvafiq orta
r
ԥqԥmdԥn 4 dԥfԥ (0,48 ha) azdır.
Hazırda 261 min hektar me
úԥ fondu sahԥsi
Erm
ԥnistan tԥrԥfindԥn iú÷al edilmiú ԥrazilԥrdԥdir. Münbit
torpaqlarımızın yuyulub getm
ԥsinin qarúısının alınma-
sında, sel da
úqınlarının minimuma endirilmԥsindԥ,
tarlaların kül
ԥkdԥn vԥ quraqlıqdan qorunmasında
me
úԥlԥrin müstԥsna ԥhԥmiyyԥti vardır. Meúԥlԥr bir növ
rütub
ԥt toplayıcısı rolunu oynayır vԥ düzԥnliklԥrԥ suyun
paylanmasını t
ԥnzimlԥyir, onu nisbԥtԥn tarazlaúdırır.
Bununla yana
úı, meúԥlԥr da÷lıq rayonlarda torpaq
sürü
úmԥsi vԥ da÷ uçqunlarının qarúısını alır. Eyni
zamanda, me
úԥlԥr fitonsit xüsusiyyԥtinԥ malikdir, onlar
z
ԥrԥrli mikroorqanizmlԥri mԥhv edir. Meúԥlԥr bitkilԥri,
torpa
÷ı, su hövzԥlԥrini, yolları, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrini,
abid
ԥlԥri, tԥbii amillԥrin zԥrԥrli tԥsirindԥn qoruyur,
mikroiqlimi d
ԥyiúir, quru, isti, güclü külԥklԥrin tԥsirini
azaldır. Me
úԥlԥr dԥrԥ, yar÷an vԥ hԥrԥkԥt edԥn qumları
b
ԥrkidir, qar örtüyünün bԥrabԥr yayılması vԥ tԥdricԥn
ԥrimԥsinԥ imkan yaradır, buxarlanmanı zԥiflԥdir, qrunt
sularının s
ԥviyyԥsini endirir.
100
Bütün bunlarla yana
úı, meúԥlԥrin tԥbiԥtdԥ ԥn böyük
rolu - h
ԥr hektarın il ԥrzindԥ 10-20 ton karbon qazını
udaraq
ԥvԥzindԥ oksigen ixrac etmԥsidir. 1 ha meúԥ
sah
ԥsi 1 saatda 8 kq karbon qazını udur, bu da 1 saatda
200 n
ԥfԥrin nԥfԥsi ilԥ havaya buraxılan karbon qazının
h
ԥcminԥ bԥrabԥrdir.
Me
úԥlԥr torpaqları eroziyadan qoruyur, su ehtiyatla-
rının tük
ԥnmԥsinin qarúısını alır vԥ havanı sanitariya-
gigiyena baxımından safla
údırır, tԥbiԥtdԥ maddԥlԥr
mübadil
ԥsindԥ vԥ enerjinin bioloji dövriyyԥsindԥ ԥvԥzsiz
rol oynayır. Bütün bunları sadalamaqda m
ԥqsԥdimiz
ondan ibar
ԥtdir ki, meúԥ sahԥlԥrinin qorunmasının
vacibliyini, me
úԥbԥrpa iúlԥrinin taleyüklü bir mԥsԥlԥ
oldu
÷unu hiss edԥk.
Az
ԥrbaycan meúԥlԥrinin geniú ԥrazisi Böyük Qafqaz
sıra da
÷larının cԥnub vԥ úimal-úԥrq yamaclarındadır. Bu
me
úԥlԥr Azԥrbaycan ԥrazisindԥn baúlamıú, Da÷ıstan
s
ԥrhԥddinԥ kimi uzanır. Meúԥlԥr Azԥrbaycanın úimal-
úԥrqindԥ, ԥsasԥn Qusar, Quba, Dԥvԥçi, Siyԥzԥn vԥ Xızı
inzibati rayonlarından c
ԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥki ԥrazini
ԥhatԥ edir. Xızı rayonundan cԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥ
me
úԥ massivi tԥdricԥn azalır vԥ tam meúԥsiz sahԥ ilԥ
ԥvԥz olunur. Böyük Qafqazın cԥnub makroyamacında
101
ùamaxı rayonu ԥrazisindԥ meúԥ massivi yenidԥn bԥrpa
olunur v
ԥ da÷ yamacları ilԥ fasilԥ vermԥdԥn baúdan-baúa
örtük yaratmaqla Gürcüstan Respublikasının s
ԥrhԥddinԥ
kimi uzanır. Burada me
úԥlԥr ԥsasԥn øsmayıllı, Qԥbԥlԥ,
O
÷uz, ùԥki, Qax, Zaqatala vԥ Balakԥn inzibatı
rayonlarının da
÷lıq hissԥsini ԥhatԥ edir. Meúԥ massivi ara
verm
ԥdԥn cԥnub yamacı ilԥ qԥrb istiqamԥtindԥ
Gürcüstan
ԥrazisinԥ do÷ru uzanır.
Me
úԥlԥrin geniú ԥrazisindԥn biri dԥ Kiçik Qafqaz sıra
da
÷larının yamaclarıdır. Burada meúԥlԥr ayrı-ayrı
massivl
ԥr úԥklindԥ ԥsas da÷ qollarının úimal, úimal-úԥrq
v
ԥ úԥrq yamaclarını örtür. Yalnız Cԥnubi Qaraba÷
ԥrazisindԥ meúԥ massivi ara verir vԥ øran sԥrhԥddinԥ
çatmır. Bundan
ԥlavԥ meúԥlԥrԥ adacıq úԥklindԥ Naxçıvan
Muxtar Resublikasında
ùahbuz rayonu ԥrazisindԥ,
Küküda
÷ yamaclarında tԥsadüf edilir.
Me
úԥlԥrin geniú massivindԥn biri dԥ Talıú da÷
yamaclarını
ԥhatԥ edir. Burada meúԥlԥr Astara,
L
ԥnkԥran, Lerik, Masallı, Yardımlı, Cԥlilabad vԥ qismԥn
d
ԥ Bilԥsuvar inzibati rayonlarının ԥrazisindԥ yayılmıúdır.
Me
úԥlԥrin az hissԥsi Kür vԥ Araz çayları sahili boyunca
uzanır v
ԥ Tuqay tipli massiv úԥklindԥ lentvari ԥrazini
tutur.
102
Az
ԥrbaycan öz füsunkar gözԥlliyi, zԥngin tԥbii
s
ԥrvԥtlԥri, al-ԥlvan florası vԥ faunası ilԥ bütün dünyada
úöhrԥt qazanmıúdır. Burada 125 fԥsilԥyԥ vԥ 930 cinsԥ
daxil olan ali bitkil
ԥrin 4500 növü yayılmıúdır. Bunlardan
48 f
ԥsilԥyԥ, 135 cinsԥ mԥnsub olan 450 növ a÷ac vԥ
kollar Respublikamızın me
úԥlԥrindԥ bitir. Bu isԥ
Resublika florasındakı bitki növl
ԥrinin 11-ni tԥúkil edir.
Az
ԥrbaycan dendroflorasının tԥrkibindԥ 70 regional
endem növ
ԥ tԥsadüf edilir. Bu da ümumi a÷ac vԥ kol bitki
növl
ԥrinin 16%-i demԥkdir.
Az
ԥrbaycan dendroflorasının belԥ zԥngin tԥrkibԥ
malik olmasına baxmayaraq,
ԥsas meúԥ ԥmԥlԥ gԥtirԥn
növl
ԥr azdır. Azԥrbaycan meúԥlԥri ԥsasԥn enliyarpaqlı
cinsl
ԥrdԥn ibarԥtdir. øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥ
ԥsas
Qarmaqvari
úama (Pinus Hamata) (bu növ bԥzԥn kox
(P.Kochioana), Sosnovski (P.Sosnovi) adlanır). Kiçik
Qafqazda, Goy-Göld
ԥ, Tovuz rayonu ԥrazisindԥ ùamlıq
v
ԥ Böyük Qıúlaq kԥndlԥri ԥtrafı meúԥlԥrdԥ, Böyük
Qafqazda Qusar rayonu me
úԥlԥrindԥ tԥsadüf edilir.
øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥn Eldar oyu÷u adlanan 400
ha-a yaxın sah
ԥdԥ kserofit úԥraitdԥ Eldar úamı (Pinus
Eldarica),
ԥsasԥn tԥzԥ vԥ rütubԥtli fıstıq meúԥlԥrindԥ
Qaraçöhr
ԥdԥn (Taxus Bacaata) ibarԥt enliyarpaqlı
103
cinsl
ԥrԥ qarıúıq halda vԥ ya kiçik meúԥciklԥr úԥklindԥ
a
÷aclıqlarda tԥsadüf edilir. Belԥ meúԥciklԥrԥ Böyük
Qafqazda -Q
ԥbԥlԥ rayonunda Hԥmzԥli qԥbiristanlı÷ında,
Pirqulu v
ԥ O÷uz rayonu meúԥlԥrindԥ, Xızı, Dahardibi
adlanan me
úԥlԥrdԥ, Kiçik Qafqazda - Göy-Göl, Gԥdԥbԥy
me
úԥlԥrindԥ, Talıú da÷larında - Lerik rayonu Hamazat
k
ԥndi ԥtrafı meúԥlԥrdԥ tԥsadüf edilir.
øynԥyarpaqlı cinslԥrdԥn ԥn geniú ԥrazidԥ yayılmıúı
ardıc me
úԥlԥridir. Azԥrbaycan meúԥlԥrindԥ - Qazax ardıcı
(Juniperus Salina), Uzunsov ardıc (C. Oblonga), Cırtdan
ardıc (C. Pugmaca), Alçaqboy ardıc (C. Depressa),
Qırmızı ardıc (C.Polycarpos) v
ԥ s. növlԥri bitir. Ardıc
me
úԥlԥrinin ԥn geniú sahԥsi Bozda÷da, Naxçıvan
me
úԥlԥrindԥdir. Ardıcın çox da geniú olmayan sahԥlԥrdԥ
seyr
ԥk meúԥlԥri dԥ vardır. øynԥyarpaqlı meúԥlԥr (ardıc vԥ
úam) Respublika meúԥlԥrinin meúԥ ilԥ örtülü sahԥsinin
t
ԥqribԥn 1,6%-ni tԥúkil edir. Azԥrbaycan Respublikasında
h
ԥmiúԥyaúıl enliyarpaqlı meúԥlԥr yoxdur. Belԥ cinslԥrԥ
yalnız Bakı, G
ԥncԥ, ùԥki, Sumqayıt vԥ digԥr iri úԥhԥr vԥ
q
ԥsԥbԥlԥrdԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin yaúıllıqlarında
t
ԥsadüf edilir. Respublika meúԥlԥrinin ԥsasını qıúda
yarpa
÷ını tökԥn enliyarpaqlı növlԥr tԥúkil edir.
104
Me
úԥ ilԥ örtülü sahԥ hakim cinslԥrԥ görԥ tԥqribԥn
a
úa÷ıdakı kimi paylanmıúdır: úam-0,04%, ardıc-2,37%,
fıstıq-31,68%, palıd-23,4%, v
ԥlԥs-26,01%, göyrüú-0,01%,
a
÷caqayın-0,22%, qovaq-3,58%, qızıla÷ac-1,87%, cökԥ-
1,71%, qara
÷ac-1,16%, digԥr cinslԥr-7,95% oldu÷u
mü
ԥyyԥn edilmiúdir. Meúԥlԥrin tԥrkibcԥ müxtԥlif olmasına
baxmayaraq, enliyarpaqlı me
úԥlԥri ԥsasԥn fıstıq, palıd vԥ
v
ԥlԥs cinslԥri ԥmԥlԥ gԥtirir. Meúԥ ilԥ örtülü ԥrazinin
85,5%-i bu üç cinsin payına dü
úür. Meúԥlԥrin yaú
sinifl
ԥrinԥ görԥ dԥ paylanması müxtԥlifdir. Belԥ ki, cavan
me
úԥlԥr meúԥ ilԥ örtülü sahԥnin 11,2%-ini, orta yaúlı
a
÷aclar-63,3%-ini, yetiúmԥkdԥ olan a÷aclar-13,4%-ini,
yeti
úmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr-12,1%-ini tԥúkil edir.
Yeti
úmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr 1966-cı il mԥlumatında
me
úԥ ilԥ örtülü sahԥnin 35,4%-i oldu÷u halda, 1988-ci
ild
ԥ bu rԥqԥm 12,1% olmuúdur. Orta yaúlı a÷aclar isԥ
1966-cı ild
ԥ 21,6%, 1988-ci ildԥ 63,3%-ԥ çatmıúdır. Bu
is
ԥ meúԥlԥrin tԥdricԥn cavanlaúdı÷ını göstԥrir.
Az
ԥrbaycanın ԥksԥr meúԥlԥri (85%) dikliyi yüksԥk
olan da
÷ yamaclarında yerlԥúmԥklԥ
ԥvԥzolunmaz
torpaqqoruyucu, sut
ԥmizlԥyici vԥ iqlim saflaúdırıcı
ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.
105
Me
úԥlԥrin sıxlı÷a görԥ paylanması da müxtԥlifdir.
Respublika me
úԥlԥrinin 13,7%-i aúa÷ı (0,3-0,4), 2,62%-i
orta (0,5-0,6), 18,3% normal (0,7-0,8) v
ԥ 2,62%-i yüksԥk
(0,9-1,0) sıxlıqdadır. Me
úԥlԥrin ümumi orta sıxlı÷ı-0,56
mü
ԥyyԥn edilmiúdir. Bonitet sinfinԥ görԥ dԥ meúԥlԥrin
paylanması müxt
ԥlifdir. Yüksԥk I-II bonitetli meúԥlԥr meúԥ
il
ԥ örtülü sahԥnin 14,9%-ini, III bonitet-42,3%-ini, IV
bonitet-27,4%-ini v
ԥ aúa÷ı bonitetli V-sinfԥ mԥnsub
me
úԥlԥr 15,4%-ini tԥúkil edir. Meúԥlԥrin orta illik artımı
1,74 m
3
-dir. Bu artım b
ԥrk yarpaqlı (fıstıq, palıd, vԥlԥs vԥ
s.) cinsl
ԥrdԥ-1,77 m
3
, yum
úaq yarpaqlı (qovaq, yalanqoz,
qızıla
÷ac) cinslԥrdԥ isԥ 2,12 m
3
t
ԥúkil edir.
Buradan bel
ԥ qԥnaԥtԥ gԥlmԥk olar ki, meúԥlԥrimizdԥ
yüks
ԥk mԥhsuldar (I vԥ II bonitet) a÷aclıqlar (14,9%)
azdır. Orta m
ԥhsuldar (III bonitet) a÷aclıqlar 42,3%, az
a
úa÷ı mԥhsuldar (IV vԥ V bonitet) a÷aclıqlar isԥ 42,8%
t
ԥúkil edir. Bu göstԥricilԥr meúԥlԥrin qorunması, onun
m
ԥhsuldarlı÷ının artırılması sahԥsindԥ son illԥr görülmüú
me
úԥçilik tԥdbirlԥrinin qeyri-qԥnaԥtbԥxú aparıldı÷ının
bazis göst
ԥricisidir. Meúԥlԥrimizdԥ 1536 cinsԥ aid olan
150 növ yabanı meyv
ԥ bitkilԥri mövcuddur. Bu bitkilԥrdԥ
min tonlarla (adi qoz, alma, armud, zo
÷al, alıca, ԥzgil,
fındıq, xurma, yemi
úan, úabalıd, böyürtkԥn vԥ s.) yabanı
106
meyv
ԥ mԥhsulu vardır. Bu meyvԥlԥrdԥn 30%-i istismar
ԥhԥmiyyԥtli mԥhsullardır. Meúԥlԥrimizdԥ arıçılı÷ın inkiúafı
üçün d
ԥ
ԥlveriúli úԥrait vardır. Hazırda meúԥ
mü
ԥssisԥlԥrindԥ 700-ԥ yaxın arı ailԥsi saxlanılır. Arılar
me
úԥ bitkilԥrinin tozlanmasına kömԥklik edir, bol toxum
m
ԥhsullarının alınmasına úԥrait yaradır vԥ ԥlavԥ bal
m
ԥhsulu alınmasını tԥmin edir. Azԥrbaycan meúԥlԥrinin
yüks
ԥkliklԥrԥ görԥ paylanmasının da özünԥmԥxsus
qanunauy
÷unluqları vardır. Belԥ ki, ԥksԥrԥn úimal
istiqam
ԥtli da÷ yamaclarında palıd-vԥlԥs meúԥlԥri
üstünlük t
ԥúkil edir. Aúa÷ı da÷ qurúa÷ında az mԥhsuldar
palıd, qara
÷ac, dԥmira÷ac meúԥlԥri, orta da÷ qurúa÷ında
nisb
ԥtԥn mԥhsuldar palıd-vԥlԥs meúԥlԥri, yuxarı da÷
me
úԥ qurúa÷ında isԥ daha yüksԥk mԥhsuldar palıd-vԥlԥs
me
úԥlԥri mövcuddur. Meúԥ qurúa÷ının subalp qurúaqla
qovu
údu÷u ԥrazidԥ az mԥhsuldar toza÷acı vԥ alçaq boylu
ԥyri gövdԥli fıstıq meúԥlԥrinԥ tԥsadüf edilir. Belԥ
qanunauy
÷unluqların Talıú, Böyük vԥ Kiçik Qafqaz
da
÷larında özünԥmԥxsuslu÷u vardır.
Az
ԥrbaycan meúԥlԥri ԥhԥmiyyԥtinԥ görԥ I qrupa aid
edilir v
ԥ bu meúԥlԥr Respublikanın müxtԥlif bölgԥlԥrindԥ
müxt
ԥlif tԥrzdԥ yayılmıúdır. Bu bölgԥlԥrԥ xas olan
xüsusiyy
ԥtlԥrdԥn biri müxtԥlif tԥbii sԥrvԥtlԥrin - mineral
107
xammalın, suyun, enerjinin, torpaqların yerl
ԥúmԥsidir.
Onların arasında me
úԥ sԥrvԥtlԥri heç bir digԥr tԥbii
s
ԥrvԥtlԥrԥ xas olmayan çoxsahԥli funksiyaları yerinԥ
yetirir. Me
úԥlԥr yeganԥ tԥbiԥt kompleksi hesab olunur ki,
onlar su, hava v
ԥ torpaq kimi biosferin çox vacib olan
komponentl
ԥrinin sabitlԥúdirilmԥsinԥ
úԥrait yaradır.
Respublika me
úԥlԥrinin ԥksԥr sahԥlԥri (85%) Böyük
Qafqazda, Kiçik Qafqazda v
ԥ Talıú da÷ bölgԥsindԥ
yerl
ԥúir. Meúԥlԥrin çox hissԥsi qiymԥtli a÷ac cinslԥrindԥn
ibar
ԥtdir (palıd, fıstıq, vԥlԥs, cökԥ, a÷caqayın vԥ s.).
Respublikanın me
úԥlԥrinin müxtԥlifliyi, onun yayılması
iqlim, torpaq, müxt
ԥlif hündürlük qurúaqlarından vԥ digԥr
úԥraitdԥn asılıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi
me
úԥ siyasԥtini Meúԥlԥrin ønkiúafı Departamenti vasitԥsi
il
ԥ hԥyata keçirir.
Departament dövl
ԥt meúԥ fondunun ԥrazisindԥ
me
úԥlԥrin qorunub mühafizԥ olunmasını, meúԥbԥrpa vԥ
me
úԥsalma iúlԥrinin, ԥkin-materialının yetiúdirilmԥsini,
me
úԥ a÷ac vԥ kol cinslԥrinin toxumlarının tԥdarükünü,
me
úԥ fondunun dövlԥt uçotunun vԥ meúԥ kadastrının
aparılmasını, me
úԥlԥrԥ xidmԥt iúlԥrinin vԥ digԥr meúԥ
t
ԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin hԥyata keçirilmԥsini, meúԥdԥn
ԥlavԥ istifadԥ vԥ yardımçı kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrinin
108
m
ԥqsԥdyönlü vԥ sԥmԥrԥli aparılmasını tԥmin edir. Meúԥ
t
ԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin, meúԥlԥrin torpaq qoruyucu, su
saxlayıcı, mühit t
ԥmizlԥyici, sanitar gigiyenik vԥ digԥr
faydalı funksiyaların yüks
ԥldilmԥsi istiqamԥtindԥ
aparılmasını t
ԥmin edir, ԥtraf mühit üçün xüsusi
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn elmi mԥdԥni vԥ rekreasiya
ԥhԥmiyyԥtli tԥbiԥt komplekslԥrinin vԥ obyektlԥrinin, bioloji
müxt
ԥlifliyin, elԥcԥ dԥ meúԥ fondunda yayılmıú fauna
növl
ԥrinin qorunması, meúԥ toxumçulu÷u iúlԥrinin
aparılması zamanı genofondun saxlanması, artırılması
istiqam
ԥtindԥ tԥdbirlԥr hԥyata keçirir. Meúԥlԥrin ønkiúafı
Departamentinin tabeliyind
ԥ 34 Regional Meúԥ
Mühafiz
ԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥsi, 3 Meúԥ Salma
Mü
ԥssisԥsi, 3 Regional Meúԥ Tingliyi Müԥssisԥlԥri
(Z
ԥrԥrvericilԥr vԥ Xԥstԥliklԥrԥ qarúı Mübarizԥ Mԥrkԥzi vԥ
Elmi T
ԥdqiqat Meúԥçilik ønstitutu) fԥaliyyԥt göstԥrir.
Nazirliyin yarandı
÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin mayından
ba
úlayaraq Respublikanın bütün ԥrazilԥrindԥ meúԥbԥrpa,
me
úԥsalma, ԥkin materialı yetiúdirmԥ, toxum tԥdarükü vԥ
dig
ԥr tԥdbirlԥrin hԥcmi xeyli geniúlԥndirilmiúdir.
"Me
úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair" Milli
proqrama
ԥsasԥn ölkԥmizin bütün regionlarında (2003-
2008-ci ill
ԥrdԥ) 69700 ha sahԥdԥ meúԥlԥr bԥrpa olunmalı
109
v
ԥ yeni meúԥliklԥr salınmalıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii
S
ԥrvԥtlԥr Nazirliyi yarandı÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin
mayından ba
úlayaraq ardıcıl, düzgün ekoloji siyasԥt
apararaq Respublikada me
úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsi vԥ yeni
me
úԥ massivlԥrinin yaradılması, úԥhԥrԥtrafı qԥsԥbԥlԥrin,
úosse vԥ magistral yollarının ԥtrafının yaúıllaúdırılması vԥ
arid zonalarda qoruyucu me
úԥ massivlԥrinin yaradılması
sah
ԥsindԥ irimiqyaslı iúlԥrԥ baúlamıúdır. Bununla
ԥlaqԥdar Respublikanın arid zonalarında meúԥ vԥ
ya
úıllıqların salınması ԥn çԥtin oldu÷u úԥraitlԥrdԥ 3
me
úԥsalma vԥ 4 regional meúԥ tingliyi müԥssisԥlԥri
yaradılmı
údır (Naxçıvan, Abúeron, Quba vԥ Kür). Yeni
yaradılmı
ú Meúԥ Salma Müԥssisԥlԥrinin vԥ
Respublikanın dig
ԥr bölgԥlԥrindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn Meúԥ
Mühafiz
ԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥlԥrinin gücü ilԥ 2002-ci
ild
ԥ 7753 ha, Milli Proqramın icrasına uy÷un olaraq 2003-
cü ild
ԥ isԥ 8721 ha sahԥdԥ meúԥbԥrpa iúlԥri aparılmıú vԥ
yeni me
úԥliklԥr salınmıúdır. Bu göstԥricilԥr 2000-2001-ci
ild
ԥ yerinԥ yetirilԥn meúԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin
h
ԥcmindԥn, müvafiq olaraq 1,6-1,9 dԥfԥ çoxdur. Müxtԥlif
çe
úiddԥ ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi sahԥsindԥ dԥ
m
ԥqsԥdyönlü iúlԥr görülmüúdür. Belԥ ki, 2002-ci ildԥ
qiym
ԥtli a÷ac vԥ kol cinslԥrindԥn 12 milyon ԥdԥd, 2003-
110
cü ild
ԥ 32 milyon ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu
2000-2001-ci ild
ԥ yetiúdirilԥn ԥkin materiallarının
h
ԥcmindԥn müvafiq olaraq 2-5 dԥfԥ çox olmuúdur.
Me
úԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin hԥcmi 2004-cü ildԥ
artırılaraq 9000 hektara,
ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi
is
ԥ 35 milyon ԥdԥdԥ çatdırılması proqnozlaúdırılmıúdır.
Vaxtında aparılan t
ԥúkilati tԥdbirlԥrin nԥticԥsindԥ 35
milyona qar
úı 40 milyon ԥkin materialı yetiúdirilmiú, 3700
ha sah
ԥdԥ yeni meúԥ salınmıú, 5403 ha sahԥdԥ tԥbii
b
ԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥri aparılmıúdır. 2005-ci ilin yekun
hesabatlarına gör
ԥ ötԥn hesabat ilindԥ 9500 hektar
me
úԥbԥrpa tԥdbirlԥrinԥ qarúı 9737 hektar sahԥdԥ
me
úԥbԥrpa tԥdbirlԥri aparılmıúdır. Bundan 3860 hektarı
yeni me
úԥlԥrin salınmasıdır. Qalan 5877 hektarı tԥbii
b
ԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥridir. 35 mln. ԥdԥdԥ qarúı 38 mln.
ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu göstԥricilԥr 2000-
2001-ci ilin göst
ԥricilԥrindԥn meúԥbԥrpa tԥdbirlԥri üzrԥ 2-
2,5 d
ԥfԥ, ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi üzrԥ isԥ 6-10
d
ԥfԥ çoxdur.
“Me
úԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair Milli
Proqram”ın t
ԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq 2006-cı ildԥ
me
úԥbԥrpa tԥdbirlԥrinin plan-proqnozları artırılaraq 10
min hektara çatdırılmı
údır. Hal-hazırda bu istiqamԥtdԥ
111
i
úlԥr davam etdirilir. Göstԥrilԥnlԥrlԥ yanaúı meúԥ
t
ԥsԥrrüfatı sistemindԥ bir sıra problemlԥr hԥlԥ dԥ
mövcuddur. Bel
ԥ ki, alternativ yanacaq növlԥrinin
çatı
úmazlı÷ı meúԥlԥrdԥ özbaúına qırıntının artmasına,
qanunsuz mal-qara otarılması is
ԥ tԥbii bԥrpa prosesinin
pozulmasına s
ԥbԥb olur. Maddi texniki tԥminatın vԥ
maliyy
ԥ vԥsaitinin çatıúmazlı÷ı, ԥmԥk haqqının aúa÷ı
olması aparılan bu cür me
úԥ tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinԥ öz
m
ԥnfi tԥsirini göstԥrir.
Dostları ilə paylaş: |