4.9. Bioloji ehtiyatlar
X
ԥzԥr dԥnizinin bioloji resursları böyükdür vԥ praktiki
olaraq qiym
ԥtsizdir, 1809 növ vԥ qruplarda tԥmsil
olunmu
úlar. Onlardan 1069-u sԥrbԥst yaúayır, 325
parazitik, 415 onur
÷alılar növünԥ daxildir. Xԥzԥrdԥ qalıb,
131
artan n
ԥrԥ balıqları bu növün dünya ehtiyatı vԥ
genofondunun
ԥsasını tԥúkil edir vԥ xüsusi ԥhԥmiyyԥtԥ
malikdir. Hazırda X
ԥzԥr dünyada bu növün yaúadı÷ı ԥsas
daxili sututarıdır, bu növün dünya balıq hasilatının 90%-i
X
ԥzԥrԥ mԥnsubdur. Eyni zamanda, çapaq, çԥki vԥ suf
kimi qiym
ԥtli úirin su balıqlarının ehtiyatına görԥ dԥ Xԥzԥr
daxili sututarları arasında aparıcı yerl
ԥrdԥn birini tutur.
Kütüm, kefal, le
ú, kilkԥ, karp, qızıl balıq, durna balı÷ı kimi
balıqlar da yax
úı qida vԥ ticarԥt mԥnbԥyidir, balıqçılar
üçün xüsusi
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ümumiyyԥtlԥ Xԥzԥr
d
ԥnizindԥ 101 balıq növü qeydԥ alınmıúdır. Xԥzԥrdԥ
üçüncü dövr sarmat v
ԥ pont dԥnizlԥri vaxtının faunası
saxlanmı
údır. Xԥzԥr suitisi yeganԥ mԥmԥli su heyvanıdır.
4.10. Qoruqlar v
ԥ yasaqlıqlar
X
ԥzԥrin florası 728 növ vԥ qruplardan ibarԥtdir.
Çayların a
úa÷ı axarı vԥ dԥnizin dayaz hissԥlԥri su
bataqlıq qu
úları üçün qiymԥtli yem vԥ yuva qurma
yerl
ԥridir. “Ramsar” Konvensiyasına ԥsasԥn onların
mühafiz
ԥsi üçün Xԥzԥrin sahil zonasında üç qoruq
yaradılmı
údır: Azԥrbaycanda - Qızıla÷ac, Rusiyada-
H
ԥútԥrxan, Türkmԥnistanda - Xԥzԥr (1994-cü ilԥ qԥdԥr
Krasnovodsk).
132
Qızıl-A
÷ac qoru÷u Azԥrbaycanın ucqar cԥnub-
úԥrqindԥ, Xԥzԥr dԥnizinin eyni adlı körfԥzindԥ
yerl
ԥúmiúdir, sahԥsi 180 ha yaxındır, 1926-cı ildԥ
yaradılmı
údır. Böyük vԥ Kiçik Qızıl-A÷ac hissԥlԥrinԥ
bölünür. X
ԥzԥrdԥ mԥskunlaúmıú 101 balıq növündԥn 54-
n
ԥ burada rast gԥlinir. Dԥnizdԥ su sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi
körf
ԥz-qoru÷un hidroloji, hidrokimyԥvi vԥ bioloji rejiminԥ
k
ԥskin tԥsir göstԥrir. Qoru÷un xaraterik nümayԥndԥlԥri
a
úa÷ıdakılardır-turac, qızıl qaz, ördԥklԥr, su sonası,
lısuxa, nırok, qa
÷ayılar vԥ s. Abúeron qoru÷u 2005-ci ildԥ
yaradılmı
údır.
5. Az
ԥrbaycan respublikasının ԥsas ekoloji
probleml
ԥri vԥ onlara qarúı mübarizԥ.
Az
ԥrbaycan Respublikasında ekoloji problemlԥr -
müxt
ԥlif ekoloji amillԥr nԥticԥsindԥ tԥbiԥtin strukturunun
v
ԥ funksiyasının dԥyiúmԥsi nԥticԥsindԥ yaranan
probleml
ԥrdir. Son yüzillikdԥ iqtisadiyyatın bütün
sah
ԥlԥrinin sürԥtli inkiúafı insan fԥaliyyԥtinin ԥtraf mühitԥ
artan m
ԥnfi tԥsiri vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrin hԥddindԥn artıq
istismarı il
ԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Ԥksԥr ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi,
Az
ԥrbaycan Respublikasında da ԥtraf mühitin mühafizԥsi
133
v
ԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması
probleml
ԥrinin hԥllinԥ böyük diqqԥt yetirilir. Bu baxımdan,
ekoloji siyas
ԥtin ԥsasını tԥúkil edԥn ԥtraf mühitin
sa
÷lamlaúdırılması sahԥsindԥ nԥticԥ
ԥldԥ etmԥk
m
ԥqsԥdilԥ respublikamızda Avropa qanunvericiliyinin
t
ԥlԥblԥrinԥ uy÷unlaúdırılmıú bir sıra mühüm qanunlar
q
ԥbul olunmuú, normativ-hüquqi sԥnԥdlԥr, dövlԥt
proqramları hazırlanmı
ú vԥ tԥsdiq edilmiúdir. Respublika
üçün aktual olan ekoloji probleml
ԥrin dayanıqlı inkiúaf
prinsipl
ԥri ԥsasında hԥll edilmԥsi mԥqsԥdilԥ müvafiq
dövl
ԥt proqramları çԥrçivԥsindԥ tԥdbirlԥr görülür. Lakin,
uzun ill
ԥrdԥn bԥri yı÷ılıb qalmıú ekoloji problemlԥri iqtisadi
keçid dövründ
ԥ olan Azԥrbaycan Respublikasının daxili
imkanları hesabına h
ԥll etmԥk mümkün deyildir.
Ekoloji probleml
ԥri mԥzmununa görԥ 4 qrupa
bölm
ԥk olar: 1) Ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi, 2) Tԥbii
ehtiyatların tük
ԥnmԥsi, 3) Ekosistemin tarazlılı÷ının,
sabitliyinin pozulması, 4) Demoqrafik v
ԥ urbanistik
prosesl
ԥrlԥ tԥbiԥtdԥki proseslԥrin qarúılıqlı tԥsiri.
T
ԥúԥkkül mԥnbԥlԥrinԥ görԥ hԥmçinin ekoloji problem-
l
ԥri 2 qrupa bölmԥk olar: 1) Cԥmiyyԥt vԥ insan
arasındakı ziddiyy
ԥtlԥr, 2) ønsan vԥ tԥbiԥt arasındakı
ziddiyy
ԥtlԥr. Ekoloji problemlԥr miqyasına görԥ:
134
• Lokal; • Regional; • Qlobal problemlԥrԥ bölünür.
Müasir ekoloji konsepsiyaların t
ԥsnifatını müxtԥlif
ԥsaslarla vermԥk olar. Ԥn ԥsas rolu aúa÷ıdakı 4 xԥtt
qrupla
údırma oynaya bilԥr.
1) Ekoloji situasiyanın t
ԥhlili vԥ qiymԥti (diaqnozu);
2) Ekoloji böhranın meydana g
ԥlmԥsi úԥraitinin
s
ԥbԥblԥrinin vԥ mԥnbԥyinin izahı;
3) Ekoloji problemin h
ԥll edilmԥsinin vasitԥ, metod vԥ
yollarının göst
ԥrilmԥsi;
4) Ekoloji situasiyanın inki
úafı perspektivlԥrinin vԥ
meyll
ԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi (ekoloji proqnoz).
Az
ԥrbaycan Respublikasının ԥsas ekoloji problemlԥri
a
úa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
• su ehtiyatlarının tullantı suları ilԥ çirklԥndirilmԥsi, o
cüml
ԥdԥn transsԥrhԥd çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalması;
• yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin keyfiyyԥtli su ilԥ tԥminatının
a
úa÷ı sԥviyyԥdԥ olması, úirin suların tԥlԥbatçılara
çatdırılana q
ԥdԥr itkisinԥ yol verilmԥsi, kanalizasiya
x
ԥtlԥrinin azlı÷ı;
• sԥnaye müԥssisԥlԥri vԥ nԥqliyyat vasitԥlԥri tԥrԥfindԥn
atmosfer havasının çirkl
ԥnmԥsi;
• münbit torpaqların deqradasiyaya u÷raması (eroziya,
úoranlaúma vԥ s.);
135
• bԥrk sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının, o cümlԥdԥn
t
ԥhlükԥli tullantıların tԥlԥb olunan sԥviyyԥdԥ idarԥ
olunmaması;
• biomüxtԥlifliyin seyrԥklԥúmԥsi;
• meúԥ ehtiyatlarının, faunanın, o cümlԥdԥn balıq
ehtiyatlarının azalması.
5.1. Ekoloji t
ԥhlükԥsizlik anlayıúı
Ekoloji t
ԥhlükԥsizlik –insan cԥmiyyԥti vԥ biosfer
t
ԥhlükԥsizliyinin, dövlԥt sԥviyyԥsindԥ isԥ - dövlԥtin ԥtraf
mühit
ԥ antropogen vԥ tԥbii tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ meydana
g
ԥlԥn tԥhlükԥlԥrdԥn müdafiԥ olunmasının vԥziyyԥtidir.
Ekoloji t
ԥhlükԥsizlik anlayıúına fövqԥladԥ hallar haqqında
proqnoz ver
ԥn, onların baú vermԥsinin qarúısını alan, baú
verdiyi hallarda bel
ԥ onların lԥ÷v edilmԥsinԥ imkan
yaradan t
ԥnzim vԥ idarԥ etmԥ sistemlԥri daxildir. Ekoloji
t
ԥhlükԥsizlik qlobal, regional vԥ yerli sԥviyyԥdԥ hԥyata
keçirilir. Qlobal s
ԥviyyԥ biosferin bütövlükdԥ vԥ onu tԥúkil
ed
ԥn mühit dairԥsindԥ proseslԥrin tԥqib edilmԥsi vԥ
proqnozu haqqında m
ԥlumatların verilmԥsini tԥlԥb edir.
XX
ԥsrin ikinci yarısında bu proseslԥr iqlimin qlobal
136
d
ԥyiúmԥlԥri, “istixana effekti”nin meydana gԥlmԥsi, ozon
qatının da
÷ılması, planetin sԥhralaúması vԥ Dünya
okeanının çirkl
ԥnmԥsi ilԥ tԥzahür edir.
Qlobal n
ԥzarԥt vԥ idarԥetmԥnin mahiyyԥti – biosfer
(biosferin t
ԥrkibinԥ daxil olan canlı orqanizmlԥr cԥmindԥn
t
ԥúkil olunan) ilԥ ԥtraf mühitin yenidԥn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi
mexanizminin t
ԥbii bԥrpası vԥ mühafizԥsi.
Qlobal ekoloji t
ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması bir sıra
beyn
ԥlxalq tԥúkilatlar sԥviyyԥsindԥ (BMT, YUNESKO,
YUNEP v
ԥ digԥr beynԥlxalq tԥúkilatlar) müstԥsna hüquqi
dövl
ԥtlԥrarası münasibԥtlԥrdԥn ibarԥtdir.
Qlobal s
ԥviyyԥdԥ hԥlԥlik yeraltı sahԥlԥrdԥn baúqa
bütün sah
ԥlԥrdԥ nüvԥ silahlarının sınaqlarına qada÷a
qoyulmu
údur. Kit (balina) ovçulu÷una Dünya miqyasında
qada
÷a qoyan vԥ eyni zamanda balıq ovçulu÷u vԥ digԥr
d
ԥniz mԥhsullarının tԥdarükünü hüquqi cԥhԥtdԥn
t
ԥnzimlԥyԥn dövlԥtlԥrarası razılaúmalar ԥldԥ olunmuúdur.
Biomüxt
ԥlifliyin mühafizԥ olunması mԥqsԥdilԥ Beynԥlxalq
Qırmızı kitab t
ԥrtib olunmuúdur. ønsan fԥaliyyԥti nԥticԥ-
sind
ԥ dԥyiúmiú ԥrazilԥr ilԥ müqayisԥ üçün dünya birliyi
t
ԥrԥfindԥn ønsan müdaxilԥsinԥ mԥruz qalmamıú Arktika
v
ԥ Antarktika kimi tԥbii biosfer ԥrazilԥrinin tԥdqiqi
öyr
ԥnilir. Beynԥlxalq birliklԥr tԥrԥfindԥn ozon qatının
137
da
÷ılmasına sԥbԥb olan soyuducu agent - freonların
istehsalına qada
÷a qoyan Bԥyannamԥ qԥbul edilmiúdir.
Ekoloji t
ԥhlükԥsizlik regional sԥviyyԥdԥ böyük co÷rafi vԥ
ya iqtisadi
ԥrazilԥri, bԥzԥn dԥ bir neçԥ ölkԥ ԥrazilԥrini
ԥhatԥ edir. Ekoloji tԥhlükԥsizliyin regional sԥviyyԥdԥ
n
ԥzarԥti vԥ idarԥ edilmԥsi ölkԥ hökumԥti vԥ ölkԥlԥrarası
ԥlaqԥlԥr (Avropa birliyi, MDB, Afrika ölkԥlԥri birliyi vԥ s.)
s
ԥviyyԥsindԥ hԥyata keçirilir. Bu sԥviyyԥdԥ ekoloji
t
ԥhlükԥsizliyin idarԥetmԥ sisteminԥ aúa÷ıdakılar aiddir:
• øqtisadiyyatın ekolojilԥúdirilmԥsi;
• Ekoloji
t
ԥhlükԥsiz texnologiyalar;
• Ԥtraf mühit keyfiyyԥtinin bԥrpa olunmasına mane
olmayan v
ԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
olunmasına imkan yaradan iqtisadi inki
úafın tԥmin
olunması.
Ekoloji t
ԥhlükԥsizlik yerli sԥviyyԥdԥ úԥhԥrlԥr, rayonlar,
metallurgiya, kimya, neft emalı, neft-m
ԥdԥn sԥnaye
mü
ԥssisԥlԥri vԥ müdafiԥ komplekslԥrini, hԥmçinin dԥ
tullantılar, çirkab suları v
ԥ sairԥyԥ nԥzarԥt sistemlԥrini
ԥhatԥ edir.
Ekoloji t
ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması ayrı-ayrı úԥhԥr,
rayon, sanitar v
ԥziyyԥtinԥ vԥ tԥbiԥtin mühafizԥ
f
ԥaliyyԥtinԥ cavabdeh olan müvafiq xidmԥt
138
mü
ԥssisԥlԥrinin müdiriyyԥtlԥri sԥviyyԥsindԥ hԥyata
keçirilir.
Ekoloji t
ԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması sԥviyyԥsindԥn
asılı olmayaraq idar
ԥ obyektlԥri mütlԥq ԥtraf tԥbii mühit,
daha do
÷rusu, tԥbii vԥ sosial-tԥbii ekosistem komplekslԥri
olur. M
ԥhz buna görԥ dԥ hԥr hansı sԥviyyԥdԥ ekoloji
t
ԥhlükԥsizliyin idarԥ sxemlԥrindԥ mütlԥq iqtisadiyyat,
maliyy
ԥ, tԥbii ehtiyyatlar, hüquqi suallar, inzibati tԥdbirlԥr,
t
ԥhsil vԥ mԥdԥniyyԥt mԥsԥlԥlԥrinin tԥhlili olur.
5.2. Ab
úeron yarımadasının ԥsas ekoloji problemlԥri
Respublikada h
ԥlli vacib olan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ
ekoloji probleml
ԥrdir. Ölkԥ ԥhalisinin 40%-i, sԥnaye
potensialının is
ԥ 70%-i Abúeron yarımadasında yerlԥúir.
Yarımadada ekoloji probleml
ԥrin yaranmasında ԥsas
s
ԥbԥblԥrdԥn biri neft-qaz hasilatıdır. Belԥ ki, neft vԥ lay
suları torpa
÷ın üst qatını çirklԥndirir, gölmԥçԥlԥr vԥ süni
göll
ԥr yaranır. Abúeron yarımadasının ümumi sahԥsi 222
min hektardır, onun 33 min hektarı yararsız torpaqlardır.
Neftl
ԥ çirklԥnmiú torpaqların sahԥsi 10,6 min hektar tԥúkil
edir. Dig
ԥr ekoloji problem yarımadada kanalizasiya
sisteml
ԥrinin lazımi vԥziyyԥtdԥ olmaması ilԥ ԥlaqԥdardır.
Ümumilikd
ԥ, Bakı úԥhԥri ԥrazisindԥ il ԥrzindԥ tԥqribԥn
560 mln m
3
h
ԥcmindԥ tullantı suları formalaúır. Bu suların
139
164 mln m
3
bioloji, 23 mln m
3
mexaniki t
ԥmizlԥmԥdԥn
keçdiyi halda, 373 mln m
3
tullantı suları is
ԥ
t
ԥmizlԥnmԥdԥn dԥnizԥ vԥ daxili su hövzԥlԥrinԥ axıdılır.
Tullantılarla yana
úı su hövzԥlԥrinԥ neft mԥhsulları, asılı
madd
ԥlԥr, sulfat birlԥúmԥlԥri, xlorid duzları, sԥthi aktiv
madd
ԥlԥr, fenol vԥ müxtԥlif a÷ır metallar atılır. Abúeron
yarımadasının
ԥn ciddi ekoloji problemlԥrindԥn biri mԥiúԥt
tullantılarının idar
ԥ olunması ilԥ ba÷lıdır. Yarımadada
olan 5 m
ԥiúԥt tullantıları poliqonunun ümumi sahԥsi-
232,5 ha-dır. Qeyri-qanuni zibillikl
ԥrin sahԥsi isԥ 448,6
ha-dır ki, bunların da sayı 128-dir. Bakı
úԥhԥrindԥ rԥsmi
f
ԥaliyyԥt göstԥrԥn poliqonlar ekoloji norma vԥ
standartlara cavab vermir. Civ
ԥ üsulu ilԥ kaustik soda vԥ
xlor istehsalı zamanı
ԥmԥlԥ gԥlԥn tԥhlükԥli tullantılar
Sumqayıt
úԥhԥrindԥ
v
ԥ ümumilikdԥ Abúeron
yarımadasında böyük ekoloji probleml
ԥr yaradan
amill
ԥrdԥn biridir. Atmosfer havasının çirklԥnmԥsi dԥ
Bakının
ԥsas ekoloji problemlԥrindԥndir. Son illԥr ԥsasԥn
köhn
ԥ avtomobillԥrin hesabına nԥqliyyat vasitԥlԥrinin
sayının artması, poliqonlarda tullantıların yandırılması
s
ԥbԥbindԥn atmosfer havasına atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin
miqdarının artması atmosfer havasının çirkl
ԥndirmԥklԥ
ԥtraf mühit vԥ insanların sa÷lamlı÷ı üçün ciddi tԥhlükԥ
140
yaradır. Ab
úeron yarımadasında ümumi sahԥsi 3325 ha
q
ԥdԥr olan 200-dԥn artıq göl mövcuddur. Bu göllԥrin ԥtraf
mühit
ԥ tԥsiri torpaqların deqradasiyaya u÷raması vԥ
úoranlaúmasından, sԥviyyԥnin qalxması nԥticԥsindԥ
ԥlavԥ torpaq sahԥlԥrinin su altında qalmasından,
buxarlanma n
ԥticԥsindԥ karbohidrogenlԥr vԥ digԥr zԥrԥrli
madd
ԥlԥrin atmosferԥ atılmasından, yaúayıú
m
ԥntԥqԥlԥrinԥ, müԥssisԥlԥrinԥ, yollar vԥ digԥr
kommunikasiya x
ԥtlԥrinԥ xԥlԥl yetirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Daha çox çirkl
ԥnmԥyԥ mԥruz qalmıú göllԥr - Böyük ùor,
Bülbül
ԥ, Qırmızıgöl, Hacı Hԥsԥn vԥ Çuxurdԥrԥ göllԥridir.
Böyük
ùor Abúeron yarımadasının ԥn böyük gölü
olmaqla Bin
ԥqԥdi, Sabunçu vԥ Nԥrimanov rayonları
ԥrazisindԥ yerlԥúir. Ԥvvԥllԥr adıçԥkilԥn göl ԥsasԥn yeraltı
sularla qidalanırdı. Su s
ԥthi 1300 ha, uzunlu÷u 10 km, eni
- 1,5-2,0 km, d
ԥrinliyi 4-8 m olan bu gölԥ hal-hazırda
axıdılan çirkab suların günd
ԥlik hԥcmi- 15,2 min kub metr
t
ԥúkil edir. Suların tԥrkibindԥ neft mԥhsullarının,
fenolların, s
ԥthi-aktiv maddԥlԥrin, a÷ır metalların vԥ digԥr
z
ԥhԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ı yol verilԥn normadan dԥfԥlԥrlԥ
çoxalıb, dib çöküntül
ԥrindԥ radionuklidlԥrin artması
mü
úahidԥ olunur. Yaúayıú massivlԥrindԥ kanalizasiya
sisteml
ԥri tikilmԥdiyindԥn tԥsԥrrüfat-mԥiúԥt tullantı
141
sularının göl
ԥ vԥ ԥtraf ԥrazilԥrԥ axıdılması göl ԥrazisindԥ
ekoloji v
ԥziyyԥti daha da kԥskinlԥúdirir. Abúeronun neft
v
ԥ neft mԥhsulları ilԥ ԥn çox çirklԥnmiú torpaq sahԥlԥri
Qarada
÷, Binԥqԥdi, Sabunçu, Suraxanı, Ԥzizbԥyov vԥ
S
ԥbail rayonlarının ԥrazilԥrindԥdir.
G
ԥrgin ekoloji sahԥsi olan digԥr ԥrazi Bakı buxtasıdır.
Ümumi sah
ԥsi 50 kvadrat metr, sahil xԥttinini uzunlu÷u
20 km, ora axıdılan çirkab suların günd
ԥlik miqdarı-937,0
min kub metr t
ԥúkil edir ki, bunun da 750 min kub metr
m
ԥiúԥt çirkab sularının payına düúür. Sumqayıt Sԥthi
Aktiv Madd
ԥlԥr Zavodunda hazırda istismarda olan civԥ
üsulu il
ԥ xlor istehsalı texnologiyası fiziki vԥ mԥnԥvi
c
ԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn ԥrazinin civԥ vԥ xlor kimi çox
z
ԥrԥrli maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarıb. Suraxanı
rayonu
ԥrazisindԥki yod-brom istehsalı zamanı ԥmԥlԥ
g
ԥlmiú tԥrkibindԥ radioaktiv maddԥlԥr olan tullantılar (45
min ton kömür), h
ԥlԥ dԥ bu ԥrazidԥ qalmaqdadır. Bakı
Yod Zavodunun
ԥrazisindԥ yı÷ılaraq qalaqlanmıú
radioaktiv tullantıları da
ú hasar vasitԥsilԥ ԥtraf mühitdԥn
t
ԥcrid olunub. Bu tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün
xüsusi mü
ԥssisԥ fԥaliyyԥt göstԥrmir, buna görԥ dԥ
mövcud v
ԥziyyԥt radiasiyanın müԥyyԥn olunmuú
normativ h
ԥddԥn artıq olmasına gԥtirib çıxarıb.
142
Ab
úeron yarımadasında vԥ ümumilikdԥ Respublikada
ekoloji v
ԥziyyԥtin yaxúılaúdırılması mԥqsԥdilԥ Azԥrbay-
can Respublikasının Prezidenti t
ԥrԥfindԥn 28 sentyabr
2006-cı il tarixli “Az
ԥrbaycan Respublikasında ekoloji
v
ԥziyyԥtin yaxúılaúdırılmasına dair 2006-2010-cu illԥr
üçün Kompleks T
ԥdbirlԥr Planı” tԥsdiq olunub.
Ab
úeronun ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması üçün bu
t
ԥdbirlԥr planının xüsusi ԥhԥmiyyԥti vardır.
Bakı Buxtasının, Bibiheyb
ԥt zonasının, Heydԥr Ԥliyev
adına Beyn
ԥlxalq Hava Limanının ԥtrafının, Abúeron
yarımadasının göll
ԥrinin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların, lay
suları altında qalmı
ú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları
il
ԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaú-
dırılması, m
ԥiúԥt tullantılarının idarԥ olunması sxeminԥ
uy
÷un Abúeron yarımadasında formalaúan tullantıların
idar
ԥ olunmasının tԥkmillԥúdirilmԥsi vԥ s. mԥsԥlԥlԥr
t
ԥdbirlԥr planında ԥks olunub vԥ bütün bunlara müvafiq
olaraq lazımi t
ԥdbirlԥr hԥyata keçirilir.
5.3. X
ԥzԥr dԥnizinin ekoloji problemlԥri
Hazırda X
ԥzԥrin ekoloji vԥziyyԥti olduqca gԥrgindir.
D
ԥnizin úelf zonasında problem daha kԥskindir, artıq bu
143
ԥrazilԥrdԥ ölü zonalar yaranmıúıdr. Bԥzi yerlԥrdԥ
çirkl
ԥndiricilԥrin qiymԥti normanı 10-20 dԥfԥ artır. Xԥzԥrin
çirkl
ԥnmԥ mԥnbԥlԥri olduqca müxtԥlifdir. Bununla birlikdԥ
onları a
úa÷ıdakı kimi qruplaúdırmaq olar:
1)X
ԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥlԥn çirklԥndiricilԥr;
2)Sahil zonasında yerl
ԥúԥn úԥhԥrlԥrdԥn vԥ sԥnaye
obyektl
ԥrindԥn çirklԥnmԥ;
3)D
ԥnizdԥ neft hasilatı vԥ nԥqli ilԥ ԥlaqԥdar çirklԥnmԥ;
4)X
ԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin qalxması nԥticԥsindԥ sahil
zonasında su altında qalmı
ú mԥnbԥlԥrdԥn çirklԥnmԥ.
X
ԥzԥr dԥnizini çirklԥndirԥn
ԥsas mԥnbԥlԥr
a
úa÷ıdakılardır: tԥmizlԥnmԥmiú sԥnaye mԥhsulları vԥ
k
ԥnd tԥsԥrrüfatı tullantıları, çay vԥ dԥniz gԥmiçiliyi, quru
v
ԥ su sahillԥrindԥ qaz vԥ neft buruqlarının istismarı, dԥniz
dibinin d
ԥrinlԥúdirilmԥsi iúlԥri zamanı ikinci çirklԥnmԥ,
atmosfer v
ԥ su vasitԥsilԥ uzaq zonalardan çirkli
madd
ԥlԥrin gԥlmԥsi. Yeri gԥlmiúkԥn, qeyd etmԥk lazımdır
ki, çaylar vasit
ԥsilԥ hԥr il Xԥzԥrԥ 40-45 km
3
çirkab daxil
olur ki, onun da 60 faizi Volqa çayının payına dü
úür. Ԥgԥr
bu çirkli sular d
ԥnizin üst qatında bԥrabԥr paylansaydı,
onda il
ԥrzindԥ hԥmin qatın qalınlı÷ı 10-11 sm-ԥ çatardı.
X
ԥzԥr sularının çirklԥnmԥsindԥ Kür vԥ Ural çayları da az
rol oynamır. Tbilisi, Rustavi
úԥhԥrlԥrinin vԥ sԥnaye
144
mü
ԥssisԥlԥrinin çirkab suları, hԥmçinin kԥnd
t
ԥsԥrrüfatında iúlԥdilԥn müxtԥlif toksiki maddԥlԥr Kür çayı
vasit
ԥsilԥ Xԥzԥrԥ daxil olur. Xԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥ
yerl
ԥúԥn úԥhԥrlԥrdԥn Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala,
H
ԥútԥrxan, Türkmԥnbaúı, Rԥút, Ԥnzԥli úԥhԥrlԥrindԥn
d
ԥnizԥ axıdılan çirkab suları onun ԥsas
çirkl
ԥndiricilԥrindԥn hesab edilir. Bununla yanaúı dԥniz
neft yataqlarının istismarı
v
ԥ neft mԥhsullarının
da
úınması, dԥniz nԥqliyyatı da Xԥzԥr sularını xeyli
çirkl
ԥndirir. Dԥniz dibi qruntlarından götürülԥn
nümun
ԥlԥrin tԥrkibindԥ neft mԥhsulları, fenollar, bԥzi
rayonlarda is
ԥ civԥ olması müԥyyԥn edilmiúdir. Ԥn çox
çirkl
ԥnmiú Bakı buxtası olmaqla burada dib qruntlarının
çirkl
ԥnmԥsi orqanizmlԥrin vԥ bentosun azalmasına, bԥzi
yerl
ԥrdԥ isԥ dib faunasının yox olmasına gԥtirib çıxarır.
D
ԥniz sularının çirklԥnmԥsi Xԥzԥrin ekoloji úԥraitindԥ
böyük g
ԥrginliyԥ sԥbԥb olmuú, onun bir sıra sahil
bölg
ԥlԥrindԥ isԥ ekoloji böhran yaratmıúdır. Dԥnizin
ekoloji
úԥraitinԥ Volqa, Kür hövzԥlԥrindԥ bir sıra
sututarların yaradılması da m
ԥnfi tԥsir göstԥrmiúdir.
Bunlarla yana
úı dԥniz sularının xüsusilԥ neft
m
ԥhsulları ilԥ çox çirklԥnmԥsi aerasiya prosesini ciddi
pozur, d
ԥniz fauna vԥ florasının mԥhv olmasına gԥtirib
145
çıxarır. D
ԥnizin ԥn çox çirklԥnmiú sahԥlԥri eyni zamanda
Dostları ilə paylaş: |