Yer üz
ԥrindԥki abiotik amillԥr:
1.
øúıq. Mԥlumdur ki, günԥúdԥn gԥlԥn úüanın 47%-ni
görün
ԥn spektr tԥúkil edir. Bu spektrdԥ dal÷aların
uzunlu
÷u 380-750 nm-ԥ bԥrabԥrdir. 45% günԥú úüası
62
narıncı – qırmızı
úüalardır ki, bunlar fotosintez üçün
böyük rol oynayırlar. Dal
÷asının uzunlu÷u 750 nm-dԥn
çox olmayan infra qırmızı
úüalar heyvanlar vԥ bitkilԥr
t
ԥrԥfindԥn hiss olunmamasına baxmayaraq ԥsas istilik
enerji m
ԥnbԥyi sayılır. Günԥú enerjisinin 7%-i
ultrab
ԥnövúԥyi úüaların hesabına düúür ki, bu spektrdԥ
dal
÷anın uzunlu÷u 400 nm-dԥn çox olur.
2.
Ԥtraf mühitin temperaturu. Yer üzԥrindԥ
temperatur
ԥsasԥn atmosferin istilik rejimi vԥ günԥú
úüaları ilԥ yaranır. Temperatur mühitin mԥhdudlaúdırıcı
faktorlarından biridir. Müxt
ԥlif növlԥrin yer üzԥrindԥ
yerl
ԥúmԥsi (yayılması) vԥ populyasiyaların sayı
temperatur faktorundan köklü sur
ԥtdԥ asılıdır. Yer
üz
ԥrindԥ bitki vԥ heyvanların yerlԥúdiyi mühitin optimal
temperaturu 15-30
0
C h
ԥddindԥ olur. Bԥzi bakteriya, su
bitkil
ԥri qaynar mühitdԥ, yԥni 70-90
0
C temperatur
mühitind
ԥ yaúayırlar. Sԥrt soyuq úԥrait bir çox cücülԥrin,
balıqların v
ԥ dԥniz otlarının hԥyatlarının dayanmasına
s
ԥbԥb olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı donmuú buzlaqlar
açılanda onlar öz b
ԥdԥnlԥrinin temperaturunu sabit
saxlaya bilirl
ԥr. Bunun üçün onlarda xarici mühitԥ alıúma
qabiliyy
ԥti mövcuddur. Azԥrbaycan Respublikasında
hava temperaturunun rejimi v
ԥ ԥrazi üzrԥ paylanması
63
qanunauy
÷undur vԥ bura daxil olan hava kütlԥlԥrinin
xüsusiyy
ԥtindԥn, ԥrazinin relyefindԥn vԥ Xԥzԥr dԥnizinin
ayrı-ayrı rayonlara yaxınlı
÷ından asılı olaraq formalaúır.
X
ԥzԥr dԥnizi sahilboyu ԥrazilԥrdԥ (dԥnizdԥn tԥqribԥn 20
km-d
ԥk) yayda havanın temperaturunu bir qԥdԥr azaldır,
qı
úda isԥ artırır. Eyni zamanda, o Mԥrkԥzi Asiyadan daxil
olan isti v
ԥ quru hava kütlԥlԥrinin tԥsirini müԥyyԥn qԥdԥr
yum
úaldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz
ovalı
÷ında, Abúeron yarımadasından cԥnubda yerlԥúԥn
sahilboyu zonada, o cüml
ԥdԥn Lԥnkԥran ovalı÷ında 14-
15°C t
ԥúkil edir. Da÷lara do÷ru havanın temperaturu
azalaraq 2000 m yüks
ԥklikdԥ 4-5°C, 3000 m yüksԥklikdԥ
is
ԥ 1-2°C-dir. ølin ԥn soyuq ayında (yanvar) düzԥnlik vԥ
da
÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ havanın orta aylıq temperaturu 0°C-
d
ԥn aúa÷ı düúmür. Abúeron yarımadası vԥ ondan
c
ԥnubda yerlԥúԥn sahilboyu ԥrazilԥr vԥ adalarda o, hԥtta
3-4°C t
ԥúkil edir. Xԥzԥr dԥnizinin özü (1300 km) vԥ
suyı
÷ma hövzԥsi (3000 km) meridian boyunca xeyli
uzandı
÷ından vԥ kontinentin dԥrinliyindԥ yerlԥúdiyindԥn
onun iqlimind
ԥ kԥskin kontinentallıq xüsusiyyԥtԥlԥri
vardır. Qı
ú dövründԥ Xԥzԥrin úimalında havanın orta
aylıq temperaturu -8…-10° oldu
÷u halda cԥnub hissԥdԥ
temperatur müsb
ԥtdir: +8°…+10°C. Yay vaxtlarında
64
havanın temperaturu
úimaldan cԥnuba do÷ru nisbԥtԥn
b
ԥrabԥrlԥúir (úimalda 24-25°, cԥnubda 26-27°C).
3. Atmosfer ya
÷ıntısı. Atmosfer çöküntülԥri su
buxarının kondensasiyası n
ԥticԥsindԥ yaranır. Bu
çöküntül
ԥr yer üzԥrindԥ suyun dövretmԥsindԥ böyük rol
oynayırlar. Çöküntül
ԥrin miqdarından asılı olaraq yer
üz
ԥrini iki zonaya bölürlԥr – humid (nԥm) vԥ arid
(quraqlıq) zonaları.
Atmosfer ya
÷ıntıları
X
ԥzԥrin
akvatoriyasında b
ԥrabԥr paylanmır. øldԥ orta hesabla
d
ԥniz sԥthinԥ 100 mm ya÷ıntı düúür. Ya÷ıntının
paylanmasında sahil zonasının relyefi h
ԥlledici rol
oynayır.
ùimalda ya÷ıntının illik miqdarı 300, qԥrbdԥ 300-
400-d
ԥn 600-ԥ qԥdԥr, cԥnub-qԥrbi Xԥzԥrdԥ 1600, úԥrq
hiss
ԥsindԥ isԥ 90 mm-ԥ qԥdԥrdir. Abúeron yarımadası
rayonunda ya
÷ıntının illik miqdarı 200 mm-ԥ yaxındır.
Az
ԥrbaycan Respublikasında atmosfer ya÷ıntıları
ԥsasԥn hava kütlԥlԥrinin ԥraziyԥ müdaxilԥsi ilԥ
ԥlaqԥdardır. Ya÷ıntıların miqdarını, mövsümü vԥ illik
paylanmasını hava kütl
ԥlԥrinin ԥrazinin relyefi vԥ Xԥzԥr
d
ԥnizi ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsi müԥyyԥn edir. Azԥrbaycan
ԥrazisindԥ ԥn az orta illik ya÷ıntı (150-200 mm-dԥn az)
c
ԥnub-úԥrqi Qobustana vԥ Abúeron yarımadasının cԥnub
sahilin
ԥ düúür. Kür-Araz ovalı÷ının mԥrkԥzi vԥ úԥrq,
65
Samur-D
ԥvԥçi ovalı÷ının cԥnub-úԥrq, Naxçıvan MR-nın
Arazboyu, Qobustan v
ԥ Abúeron yarımadasının ԥsas
hiss
ԥlԥrindԥ illik ya÷ıntılar miqdarı 300 mm-dԥn azdır.
Onların miqdarı X
ԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥn qԥrbԥ,
düz
ԥnliklԥrdԥn da÷lara do÷ru tԥdricԥn artır.
Respublikanın dig
ԥr da÷lıq ԥrazilԥrindԥn fԥrqli olaraq
Talı
ú da÷larında yüksԥklik artdıqca ya÷ıntının miqdarı
azalır v
ԥ yüksԥk da÷lıq hissԥsindԥ (2000 m-dԥn yüksԥk)
v
ԥ da÷arası dԥrԥlԥrdԥ onun miqdarı 250-300 mm-dԥn
azdır. Baxmayaraq ki, ya
÷ıntıların böyük hissԥsi ilin isti
dövrün
ԥ (aprel-oktyabr) tԥsadüf edir, yay ayları quraq
keçir v
ԥ hԥtta ya÷ıntıların bollu÷u ilԥ seçilԥn Lԥnkԥran-
Astara zonasında bu zaman ya
÷ıntıların miqdarı illik
normanın 5-15%-ni t
ԥúkil edir. Ya÷ıntılı günlԥrin orta illik
sayı Kür-Araz ovalı
÷ında vԥ Naxçıvan MR-nın Arazboyu
düz
ԥnliklԥrindԥ 60-70 gündԥn az olur. Böyük Qafqazın
c
ԥnub yamacının orta da÷lıq hissԥsindԥ isԥ onun sayı
170 gün
ԥ çatır. Ya÷ıntının ԥn böyük gündԥlik maksimumu
Böyük Qafqazın c
ԥnub yamacında (148 mm, Ԥlibԥy) vԥ
Talı
ú da÷larında (334 mm, Bԥlԥsԥr) qeydԥ alınmıúdır.
Düz
ԥnliklԥrdԥ qar örtüyü davamlı olmur vԥ ayrı-ayrı
ill
ԥrdԥ o müúahidԥ edilmir. Respublikanın ԥn çox qarlı
ԥrazilԥri Böyük Qafqazın cԥnub yamaclarındadır. Burada
66
qar örtüklü günl
ԥrin sayı orta da÷lıqda 80-120, yüksԥk
da
÷lıqda isԥ hԥtta 250 günԥ çatır. Böyük Qafqazın ԥn
uca zirv
ԥlԥrindԥ qar örtüyü daim qalır.
4. Atmosfer havasının n
ԥmliyi. Ekoloji baxımdan
ԥtraf mühitdԥ mövcud olan su mԥhdudlaúdırıcı fiziki
faktordur. Su heyvanat v
ԥ bitki alԥminin ԥsas kütlԥsini
t
ԥúkil edir. Canlı orqanizmlԥrin 50-80%-i sudan ibarԥtdir.
B
ԥzi heyvanlarda bu rԥqԥm hԥtta 95%-ԥ çatır. Atmosfer
havasında n
ԥmlik dedikdԥ onun su buxarı ilԥ doyma
d
ԥrԥcԥsi baúa düúülür. Havadakı su buxarının miqdarı
40-60% olduqda insan h
ԥyatı üçün normal sayılır.
S
ԥhralarda bitkilԥr nԥmliyin qԥnaԥtlԥ iúlԥdilmԥsinԥ adԥt
edirl
ԥr. Onların köklԥri uzun, yarpaqları isԥ xırda olur.
S
ԥhra heyvanları da su hövzԥsinԥ çatmaq üçün uzun
m
ԥsafԥyԥ sürԥtlԥ qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı
daxili su m
ԥnbԥyi rolunu oynayır. Adԥtԥn 100 qr piy
oksidl
ԥúdikdԥ ondan 100 qr su ayrılır. Havanın mütlԥq
rütub
ԥtinin orta illik kԥmiyyԥtlԥri Kür-Araz ovalı÷ında 11-
12, X
ԥzԥr sahili zonada 14-15 mb tԥúkil edir. Da÷larda
yüks
ԥklik artdıqca onun kԥmiyyԥtlԥri bir qayda olaraq
azalır v
ԥ 1000 m yüksԥklikdԥ orta illik kԥmiyyԥt tԥqribԥn 9
mb, 2000 m-d
ԥ 6-7 mb tԥúkil edir. Naxçıvan MR-da
mütl
ԥq rütubԥtliyin kԥmiyyԥtlԥri xeyli aúa÷ıdır vԥ müvafiq
67
yüks
ԥkliklԥrdԥ Azԥrbaycanın digԥr ԥrazilԥrinԥ nisbԥtԥn 1-
1,5 mb azdır. Mütl
ԥq rütubԥtliyin ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥri
yay aylarına dü
úür (iyul-avqust) vԥ dԥnizkԥnarı ԥrazilԥrdԥ
v
ԥ Qanıx-Ԥyriçay vadisindԥ 20-24 mb, 3000 m-lik
yüks
ԥkliklԥrdԥ isԥ 8-10 mb tԥúkil edir. Yanvarda düzԥnlik
ԥrazilԥrdԥ onun kԥmiyyԥtlԥri 6 mb, 1500 m-lik
yüks
ԥkliklԥrdԥ isԥ tԥqribԥn 3 mb-dir. Bu zaman ԥn aúa÷ı
k
ԥmiyyԥtlԥr Naxçıvan MR-da müúahidԥ edilir vԥ düzԥnlik
ԥrazilԥrdԥ 4 mb, da÷larda isԥ daha az tԥúkil edir.
Havanın orta illik nisbi rütub
ԥtliyinin ԥn yüksԥk
k
ԥmiyyԥtlԥri dԥnizsahili (75-80%), ԥn aúa÷ı kԥmiyyԥtlԥri
is
ԥ Naxçıvan MR-da vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk
da
÷lıq ԥrazilԥrindԥ (55-65%) müúahidԥ edilir. Yayda ԥn
a
úa÷ı nisbi rütubԥtlik Naxçıvan MR-da (35-50%), Talıúın
yüks
ԥk da÷lıq zirvԥlԥrindԥ (50-55%) vԥ Kür-Araz
ovalı
÷ında (50-60%) qeydԥ alınır. Ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥr
d
ԥnizsahili vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷lıq
ԥrazilԥrindԥ müúahidԥ edilir (60-85%). Qıú aylarında ԥn
yüks
ԥk kԥmiyyԥtlԥr dԥnizsahili, ԥn aúa÷ı kԥmiyyԥtlԥr isԥ
yüks
ԥk da÷lıq ԥrazilԥr üçün sԥciyyԥvidir.
Atmosfer havası.
Canlı
v
ԥ cansız alԥmin
mövcudlu
÷unu tԥmin edԥn oksigen vԥ karbon qazının
havadakı miqdarı müvafiq olaraq 21 v
ԥ 0,3% tԥúkil edir.
68
Bu baxımdan yerüstü ekosistemd
ԥ havanın tԥrkibi
(atmosfer havası) nisb
ԥtԥn sabit qalır. Havaya oksigen
ya
úıl bitkilԥrdԥn daxil olur. CO
2
gün
ԥú vԥ yer üzԥrindԥ
ged
ԥn úüalanma proseslԥrindԥn yaranır. Atmosferin ozon
qatı yer kür
ԥsini günԥú spektrinin ultrabԥnövúԥyi
úüalarından mühafizԥ edir.
Mümkün buxarlanma. Mümkün buxarlanmanın
ԥn
böyük orta illik k
ԥmiyyԥtlԥri Naxçıvan MR, Arazyanı
düz
ԥnliklԥri (1200-1400 mm vԥ daha çox) vԥ Kür-Araz
ovalı
÷ı (1000-1200mm) üçün sԥciyyԥvidir. Azԥrbaycanın
dig
ԥr ovalıq vԥ düzԥnliklԥrindԥ o, 800-1000 mm arasında
d
ԥyiúir. Da÷lıq ԥrazilԥrdԥ yüksԥklik artdıqca bu göstԥrici
azalır. Orta da
÷lıqda mümkün buxarlanmanın orta illik
k
ԥmiyyԥtlԥri 300-400 mm, yüksԥk da÷lıqda isԥ 200 mm
q
ԥdԥr azalır.
Buludluq. Buludlu
÷un rejimi vԥ paylanması hava
dövranı prosesl
ԥri vԥ ԥrazinin oroqrafiyası ilԥ ԥlaqԥdardır.
Maksimal buludluq yüks
ԥk da÷larda (2000 m-dԥn yüksԥk)
yazda v
ԥ yayın ԥvvԥlindԥ, orta da÷lıqda vԥ qismԥn
da
÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ (2000-500 m).
Kül
ԥklԥr. Xԥzԥr vԥ onun ԥtrafı üçün ԥn sԥciyyԥvi
hidrometeoroloji amil kül
ԥklԥrdir. Ԥsasԥn úimal istiqamԥtli
kül
ԥklԥr müúahidԥ olunur, onlar bԥzԥn qasır÷a dԥrԥcԥli
69
olur v
ԥ sürԥtlԥri 35-40 km/san-yԥ çatır. Tԥkrarlanma
tezliyin
ԥ görԥ müúahidԥ olunan ikinci külԥklԥr úԥrq
istiqam
ԥtlidirlԥr. Dԥnizin ԥn çox külԥk müúahidԥ olunan
rayonları Ab
úeron yarımadası vԥ Mahaçqala-Dԥrbԥnd
ԥrazilԥridir. Orta vԥ güclü külԥklԥr ԥsasԥn payız vԥ qıú
aylarında mü
úahidԥ olunur. Abúeronda Xԥzri adı ilԥ
yayılmı
ú úimal istiqamԥtli külԥklԥr sԥciyyԥvidir.
ølin soyuq dövründԥ da÷lıq ԥrazilԥrdԥ fyon (quru isti
kül
ԥklԥr), isti dövründԥ isԥ da÷ԥtԥyi vԥ düzԥnliklԥrdԥ a÷
yell
ԥr müúahidԥ edilir. Ölkԥ ԥrazisindԥ külԥklԥrin orta illik
sür
ԥti ԥsasԥn 5 m/s-dԥk tԥúkil edir. Lakin Abúeron
yarımadasının d
ԥnizsahili ԥrazilԥrindԥ o, 6-8 m/s
arasında d
ԥyiúir. Burada külԥyin sürԥti 15 m/s vԥ daha
çox olan günl
ԥrin sayı 100-145 gün tԥúkil edir. Güclü
kül
ԥklԥrlԥ Gԥncԥ-Qazax düzԥnliyi dԥ seçilir (25-70 gün).
Az
ԥrbaycanın digԥr ԥrazilԥrindԥ güclü külԥklԥr nisbԥtԥn
az mü
úahidԥ edilir.
3.5.
øqlim ԥmԥlԥ gԥtirԥn amillԥr
Az
ԥrbaycan Respublikası subtropik qurúa÷ın úimal
qurtaraca
÷ında, Qafqazın cԥnub-úԥrqindԥ vԥ
øran
yaylasının
úimal-qԥrbindԥ yerlԥúir. Ԥrazinin co÷rafi
mövqeyi, relyefin mür
ԥkkԥbliyi, Xԥzԥr dԥnizinin yaxınlı÷ı,
il
ԥrzindԥ yer sԥthinԥ düúԥn günԥú radiasiyasının bollu÷u,
70
müxt
ԥlif mԥnúԥli hava kütlԥlԥrinin tԥsiri altında olması vԥ
s. burada iqlimin müxt
ԥlifliyinԥ sԥbԥb olmuúdur.
S
ԥth quruluúu. Ԥsasԥn da÷lıq ölkԥ olan Azԥrbaycan
Respublikasının
ԥrazisi Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz,
Talı
ú vԥ ùimali øran da÷ları ilԥ ԥhatԥ olunmuúdur. Böyük
v
ԥ Kiçik Qafqaz da÷ sistemlԥri arasında yerlԥúԥn Kür
çök
ԥkliyi (bunun úԥrq hissԥsi Kür-Araz ovalı÷ıdır)
geni
úlԥnԥrԥk ölkԥ ԥrazisini úԥrqdԥn ԥhatԥ edԥn Xԥzԥr
d
ԥnizinԥ tԥrԥf uzanır. Respublikanın úimalında yerlԥúԥn
v
ԥ úimal-qԥrbdԥn cԥnub-úԥrqԥ uzanan Böyük Qafqaz
da
÷ları ölkԥ ԥrazisinin böyük hissԥsini úimaldan gԥlԥn
soyuq hava kütl
ԥlԥrinin birbaúa tԥsirindԥn qoruyur. Bunun
da n
ԥticԥsindԥ respublikanın ԥksԥr düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi
ԥrazilԥrindԥ subtropik iqlim formalaúır. Ölkԥ ԥrazisini
ԥhatԥ edԥn digԥr da÷ sistemlԥri dԥ hava dövranı
prosesl
ԥrinԥ böyük tԥsir göstԥrir. Sԥth quruluúunun
müxt
ԥlifliyi iqlim ünsürlԥrinin qeyri bԥrabԥr paylanmasına,
úaquli iqlim qurúaqlarının yaranmasına vԥ s. sԥbԥb olur.
øonlaúdırıcı úüalar. Bu úüalar yüksԥk enerjiyԥ
malikdirl
ԥr. Onlar bir elementin atomundan onun
elektronunu çıxarıb ba
úqa bir elementԥ birlԥúdirԥrԥk
m
ԥnfi vԥ müsbԥt ionlardan ibarԥt cüt yaradırlar.
øonlaúdırıcı úüaların mԥnbԥyi radioaktiv maddԥlԥr vԥ
71
kosmik
úüalardır. Günԥú radiasiyasının atmosferin yuxarı
s
ԥrhԥddindԥki intensivliyi 1380 vt/m
2
v
ԥ ya 1,980
kal/(d
ԥqiqԥ
⋅⋅⋅⋅sm
2
) çatır. Yer üz
ԥrinԥ çatan günԥú
radiasiyası atmosferin yuxarı s
ԥrhԥddindԥ nisbԥtԥn az
olur.
ùüanın udulma dozası “ber” ilԥ ölçülür. Ber –
rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a
b
ԥrabԥrdir. ønsan il ԥrzindԥ orta hesabla 0,1 ber úüaya
m
ԥruz qalır.
Gün
ԥú radiasiyası. Azԥrbaycan Respublikasının
düz
ԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥri günԥú iúı÷ının bollu÷u ilԥ
f
ԥrqlԥnir. Kür-Araz ovalı÷ı, Abúeron yarımadası vԥ digԥr
düz
ԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ günԥú parıltılı saatların
illik miqdarı 2200-2400 saat, Naxçıvan MR-nın Arazboyu
düz
ԥnliklԥrindԥ isԥ 2600-2800 saat tԥúkil edir. Orta da÷lıq
zonada buludlu
÷un artması nԥticԥsindԥ günԥú parıltılı
saatların miqdarı 1900-2200 saat arasında d
ԥyiúir.
Yüks
ԥk da÷lıq zonada o yenԥ dԥ artır vԥ 3000 m-dԥn
yüks
ԥk olan ԥrazilԥrdԥ 2200... saatdır. Ümumi günԥú
radiasiyasının illik miqdarı Kür-Araz ovalı
÷ında 128-132
kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm-dir. Da÷lara do÷ru, o (120-124 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-
d
ԥk) azalır (dԥniz sԥviyyԥsindԥn tԥqribԥn 500-600m-dԥk),
sonra onun miqdarı yen
ԥ çoxalır vԥ Böyük vԥ Kiçik
Qafqazın yüks
ԥk da÷lıq zonasında (3000 m-dԥn yüksԥk)
72
140-150 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir. Naxçıvan MR-nın
Arazboyu düz
ԥnliklԥrindԥ ümumi günԥú radiasiyasının
illik miqdarı 148-150 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm-dir, yüksԥk da÷lıq
zonada is
ԥ artaraq 152-160 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir.
Radiasiya balansının illik miqdarı ölk
ԥnin düzԥnlik vԥ
da
÷ԥtԥyi ԥrazilԥrindԥ 40-50 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm-dir (Lԥnkԥran tԥbii
vilay
ԥtindԥ -50-60 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm), yüksԥk da÷lıq ԥrazilԥrdԥ
is
ԥ o 15-25 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅sm tԥúkil edir.
Atmosfer dövranı. Az
ԥrbaycan Respublikası
ԥrazisindԥ iqlimin formalaúmasına arktik (Kara vԥ
Skandinaviya antisiklonları), mülayim enlikl
ԥrin soyuq
kontinental (Sibir antisiklonu) v
ԥ
d
ԥniz (Azor
maksimumu), tropik enlikl
ԥrinin isti hava kütlԥlԥri
(subtropik antisiklon v
ԥ cԥnub siklonları), Mԥrkԥzi Asiya
üz
ԥrindԥ yaranan antisiklonlar, hԥmçinin yerli atmosfer
prosesl
ԥri tԥsir göstԥrir. Bu hava kütlԥlԥri sԥth
qurulu
úunun tԥsiri nԥticԥsindԥ ölkԥ ԥrazisinԥ müxtԥlif
istiqam
ԥtlԥrdԥn daxil olur. Belԥ ki, soyuq kontinental vԥ
d
ԥniz hava kütlԥlԥri Böyük Qafqaz, Talıú vԥ ùimali øran
da
÷ları cԥnubdan gԥlԥn isti hava kütlԥlԥrinԥ ԥhԥmiyyԥtli
d
ԥrԥcԥdԥ mane olmasa da, onların xüsusiyyԥtlԥrinin
d
ԥyiúmԥsinԥ vԥ atmosfer proseslԥrinin dinamikasına
mü
ԥyyԥn tԥsir göstԥrir.
73
4. Az
ԥrbaycanın ԥsas tԥbii ehtiyatları.
4.1.T
ԥbii sԥrvԥtlԥr vԥ onların tԥsnifatı
Mühit
ԥ görԥ hava, su, quru, dԥniz vԥ s. ekologiyası
aliml
ԥrin fԥaliyyԥt sahԥlԥridir. Tԥbiԥt bir bütöv halında
mübadil
ԥdԥdir. Su, enerji, hava, bioloji mübadilԥlԥr bu
gün insan f
ԥaliyyԥti ilԥ bilavasitԥ ba÷lıdır vԥ hԥtta onsuz
t
ԥsԥvvüredilmԥzdir. Ona görԥ dԥ biosferԥ mԥxsus
orqanizml
ԥr, onların fԥaliyyԥti ԥhali, cԥmiyyԥt vԥ
ekosistem s
ԥviyyԥsindԥ öyrԥnilir.
T
ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi bu
mübadil
ԥlԥrin nԥticԥsi kimi xüsusi diqqԥtlԥ öyrԥnilir vԥ
öyr
ԥnilmԥlidir. Çünki bu mübadilԥ
b
ԥúԥriyyԥtin
mövcudlu
÷unun impulslarıdır. Tԥbiidir ki, insanlar bu
impulslara vaxtında v
ԥ ciddi reaksiya vermԥlidir. Belԥ
olmasa
ԥn azı biofԥlakԥtlԥr insan varlı÷ı üçün qorxunc
74
suallar do
÷urar. Alimlԥrin hesablamalarına görԥ, biosfer
10-12 milyard
ԥhalini qida ilԥ tԥmin edԥ bilԥr. Ԥhalinin
nizamsız artımı bio ehtiyatlardan düzgün istifad
ԥ
edilm
ԥsini tԥlԥb edir.
Canlı h
ԥyatın mövcudlu÷u tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn asılıdır.
Bütün s
ԥrvԥtlԥrin vԥhdԥti isԥ insanlar üçün zԥruri sayılan
h
ԥyat amillԥrinin ԥsasıdır. Ona görԥ dԥ insanların
t
ԥlԥbatını ödԥyԥn sԥrvԥtlԥr real sԥrvԥtlԥrdir. Elԥ tԥbii
s
ԥrvԥtlԥr dԥ vardır ki, onların bu günkü istifadԥsi bu
günkü texniki imkanlara uy
÷un gԥlmir vԥ tamam yeni növ
texnoloji prosesl
ԥr yaranmasını tԥlԥb edir. Elmi-texniki
t
ԥrԥqqinin gԥlԥcԥk nailiyyԥtlԥrinԥ ԥsaslanan tԥbii sԥrvԥtlԥr
potensial s
ԥrvԥtlԥr adlanır. Mԥsԥlԥn, kosmik úüalar
meteorit m
ԥnúԥli maddԥlԥr, yer maqnetizmi, atmosfer
elektrik c
ԥrԥyanı vԥ sairԥdԥn istifadԥ etmԥk üçün
tamamil
ԥ yeni növ texniki avadanlıq vԥ texnoloji proseslԥr
yaradılmalıdır. T
ԥbii sԥrvԥtlԥr üçün bir neçԥ tԥsnifat
mövcuddur:
1) T
ԥbii tԥsnifat. Bu tԥsnifata aid sԥrvԥtlԥr tԥbii qruplar
üzr
ԥ paylanır. Mԥsԥlԥn, suyun, havanın, torpa÷ın,
heyvanlar al
ԥminin, bitkilԥrin, faydalı çöküntülԥrin vԥ s.
s
ԥrvԥtlԥri.
75
2) T
ԥbii iqtisadi tԥsnifat. Bu tԥsnifata ԥsasԥn tԥbii
s
ԥrvԥtlԥr onlardan istifadԥ olunma prinsipi üzrԥ
paylanırlar (s
ԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı).
3) T
ԥbii sԥrvԥtlԥrin tükԥnib-tükԥnmԥmԥsi tԥsnifatı.
Tük
ԥnmԥz sԥrvԥtlԥr anlayıúı nisbidir. Odur ki, bu
qrupa aid s
ԥrvԥtlԥr – mütlԥq vԥ úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ
bölünür. Mütl
ԥq tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ misal günԥú enerjisi,
kosmik
úüalar, külԥk enerjisi, Yerin cazibԥ qüvvԥsi vԥ s.
úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ tԥbii sular, torpaq, hava vԥ s.
daxildir. Tük
ԥnԥn sԥrvԥtlԥr dԥ 2 qrupa bölünür. Bԥrpa
olunmayan v
ԥ bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr. Bԥrpa olunmayan
s
ԥrvԥtlԥrԥ neft, daú kömür, torf vԥ s. aid edilԥ bilԥr.
B
ԥrpa olunan sԥrvԥtlԥrԥ bitki vԥ heyvanat alԥmini misal
göst
ԥrmԥk olar.
T
ԥbii sԥrvԥtlԥr aúa÷ıdakı kimi tԥsnif olunur:
1) Kosmos s
ԥrvԥtlԥri (ԥsasԥn Günԥú úüaları)
2)
øqlim sԥrvԥtlԥri (hava, külԥk, qar, ya÷ıú vԥ s.)
3) Su s
ԥrvԥtlԥri (Yeraltı vԥ yerüstü sular)
4) B
ԥrpa olunmayan sԥrvԥtlԥr ( Faydalı qazıntılar)
5) Qism
ԥn bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (torpaq, köhnԥ
me
úԥlԥr)
6) B
ԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (bitki, heyvan vԥ baúqa
canlılar)
76
N
ԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, sԥrvԥtin tükԥnmԥz hesab
edilm
ԥsi yalnız qlobal miqyasda qԥbul edilԥ bilԥr.
Regional baxımdan bütün s
ԥrvԥtlԥr tükԥnԥndir. øri sԥnaye
m
ԥrkԥzlԥrindԥ hԥtta Günԥú úüası kifayԥt qԥdԥr deyildir.
T
ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn istifadԥ olunması müvԥqqԥti vԥ ya
uzun müdd
ԥt dayandırılmıú ԥrazi qoruqlardır. Qoruqlar
v
ԥzifԥsinԥ görԥ müxtԥlif olur: etalon qoruq, biosfer
qoru
÷u, Dövlԥt qoru÷u, Milli park, Yasaqlar vԥ s.
Etalon qoruqda t
ԥbiԥt tamamilԥ sԥrbԥst buraxılır.
Biosfer qoru
÷u beynԥlxalq ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Dövlԥt
qoru
÷unda heç bir tԥsԥrrufat tԥdbirinԥ icazԥ verilmir.
Burada hava, su, torpaq, bitki, heyvan, mineral madd
ԥlԥr
v
ԥ yeraltı sԥrvԥtlԥr hamısı eyni dԥrԥcԥdԥ qorunur.
Yasaqlar ad
ԥtԥn müvԥqqԥti olur vԥ konkret bir sԥrvԥtin
b
ԥrpası üçün tԥúkil edilir. Milli parklar tԥbiԥtin
qorunmasına xidm
ԥt etmԥklԥ yanaúı ԥhalinin istirahԥtini
düzgün t
ԥúkil etmԥk üçün tԥúkil edilir. Qoruqların hԥr biri
mühüm elmi m
ԥrkԥz vԥ tԥdris bazası hesab edilir.
Dostları ilə paylaş: |