Нуриддинова М. И. Табиатшуносликни ўқитиш методикаси ЎҚув қЎлланма kirish

Og’zaki	Ko’rgazmali
Amaliy
Metodlar turi	Suhbat	Hikoya		Tajribalar-ni namoyish qilish, o’quv filmlari, diafilmlar va boshqalar	Illyustrasiyalar (ko’rsatish) tablisalar, suratlar, xaritalar va hokazo.		Kuzatish, tajriba, amaliy ishlar.
	Tashkiliy	Mantiqiy	Texnik	Tashkiliy	Mantiqiy	Texnik	Tashkiliy	Mantiqiy	Texnik

Metodik uslublar

Reja tuzish, reja asosida javoblar, o’quvchilar ishtiroki-ni ta’minlash

Muammoli masalalar-ni qo’yish, taqqoslash, umumiy va farqlovchi belgilar, umumlashtirishva xulosalar

Daftar-ga yozish, doskaga yozish, sxema va tablisa-lar to’ldir-ish, kitob-lardan javob-lar topish va boshqa-lar.

O’qituvchi stolidan obyektlar-ni namoyish etish, uslublari, reja asosi- Dagi kuzatish-lar, kuzatish-lar uchun vazifa- larni tayyorlash va boshqalar.

Muammoli masalalarni qo’yish, umumiy va Farqlovchi belgilar-ni taqqos-lash, umumlashtirish va xulosalar.

Taqqos-lash uchun ko’rsata digan obyekt-larni joy-lashtir-ish, matnsiz filmlarni namoyish etish, fragmentlar (kadrlarni) takrorlash.

Vazifalarni aniqlash: umumiy, individual, ommaviy ish rejasini yozish, reja asosida ish bajarish, o’qituvchiga ish natijalari-ni ko’rsatish va boshqa-lar.

Muammoli masalalarni qo’yish, oldi-ga qo’yilgan ishni tasav-vur qilish, o’rganiladi-gan obyekt-larning belgilari-ni aniqlash, ish natija-lari bo’yicha xulosalar chiqarish.

Reja yoki ko’rsatma-larni yozish, reja mmazmuni bilan tanishish, obyektlarni tanlab olish, ishni alohida bo’limlarga ajratish, o’tkazilgan (bajarilgan) ishlarni qayd qilish.

Natijalarni qayd qilish jadvalining yozish va rasm chizish gerbariy daftariga barglarni yopishtirishdan iborat bo’ladi. Metodik uslublarni turli-tumanligi, ayniqsa ularning birga olib borilishi o’qituvchining ijodiy tashabbusi va pedagogik mahoratini oshiradi. Shu jumladan maktabdagi o’qitish kishini turmushga, jamiyatdagi foydali mehnatga tayyorlashning zaruriy bosqichidir. Tabiatshunoslikni o’qitishda ham o’quvchilarning bir qator faoliyatlari rivojlantiriladi:

1. 
   Boshlang’ich sinflarda kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida atrof tabiat to’g’risida aniq tasavvurlar poydevori qo’yiladi, uning asosida kelgusi sinflarda bilimlar sistemasi quriladi. Misol: bolalar erta yoshdan boshlab foydali va zararli hayvonlarning farqiga bora olishlari, yesa bo’ladigan va zaharli o’simliklarni (rezavor meva va zamburug’larni) bilishlari, Quyosh va kompasga qarab tomonlarni aniqlay olish, ob-havo belgilarini bilish tabiatning oddiy hodisalarini tushuna olish, yil fasllarining farqiga bora bilish va hokazolar.
   
2. 
   Tabiatshunoslik predmetlarini o’qitish to’g’ri yo’lga qo’yilganda bolalarga tabiatga muhabbat singdiriladi, o’simlik va hayvonlarga qiziqish vujudga keltiriladi, kuzatuvchanlik, mantiqiy tafakur va ma’noli nutq rivojlantiriladi.
   
3. 
   Tabiat hodisalarini kuzatish o’quvchilarga taqqoslash, umumlashtirish, o’z taassurotlarini og’zaki va yozma bayon qilish uchun xilma-xil aniq material beradi.
   
4. 
   O’quvchilarning jonli tabiat bilan muloqotda bo’lishi (to’qnashishi) ularning jismoniy mehnat va estetik tarbiyasi uchun keng imkoniyatlar ochib beradi. Shuning uchun ham o’quvchilar tabiat bilan qanchalik ertaroq tanishsalar, tabiatning ular tarbiyasi va aqliy rivojlanishiga ta’siri shunchalar ijobiy bo’ladi.
   

Albatta, bu maqsadlarga erishish uchun tabiatshunoslikni o’qitish metodlarini takomillashtirish kerak bo’ladi.
Boshlang’ich sinf o’qituvchilarining e’tibori o’quvchilar bilan faoliyatining tadqiqiy metodiga qaratilmog’i zarur, chunki ularga keng bilimlar beribgina qolmasdan, ularni mustaqil bilim olishga o’rgatish lozim.
Tabiat bilan tanishtirishda tadqiqiy metoddan foydalanib o’qituvchi o’quvchilarga ular oldiga qo’yilgan vazifani anglab olishga yordam beradi. Uning rahbarligida o’quvchilar quyidagi ishlarni bajaradilar:

1. 
   izlanish planini tuzadilar;
   
2. 
   faraz qiladilar;
   
3. 
   uning tekshirish usullarini o’ylab chiqadilar;
   
4. 
   kuzatishlar o’tkazadilar;
   
5. 
   tajribalar o’tkazadilar;
   
6. 
   isbotlaydilar;
   
7. 
   xulosalar chiqaradilar.
   

Ammo kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini shu vaqtda «tadqiqotchi» holatiga qo’yish mumkinki, agar ularning aqliy taraqqiyotini «izlanish faoliyatining barcha bosqichlari – boshidan oxirigacha ularning mantiqiy izchilligida mustaqil amalga oshira olish darajasiga yetgan bo’lsa».
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining tabiatshunoslik darslaridagi bilish faoliyatlarida quyidagi vositalar katta rol o’ynaydi:
1). Ko’rgazmalilik va predmetli tasvirlar;
2) tajribalarni namoyish qilish;
3) o’quvchilarning hayotiy tajribalardagi ayrim vaziyatlar;
4) kino, video va diafilmlar ko’rsatish;
5) jug’rofiya xaritalari bilan ishlash va hokazo.
Misol: 4-sinfda «Vatanimiz tabiatining xilma-xilligi» mavzusini o’rganishda o’quvchilar quyidagi topshiriqlarni oladilar.
1) Darslik xaritasi bo’yicha tabiiy zonalarning biri to’g’risida hikoya qiling;
2) Darslikning shu zona to’g’risidagi maqolasini o’qing, matnda yo’q, lekin haritada bor bo’lgan ma’lumotlarni aniqlang;
3) Kartografik ma’lumotlarni to’ldiring;
4) Xarita yordamida chiqarilgan xulosalarni tasdiqlang.
Shuningdek, ushbu mavzu bo’yicha mustaqil ish bajarilishi mumkin. Unda o’qituvchi darsni dunyoning har xil qit’alarini taqqoslash asosida tuzadi va o’quvchilarga ushbu yo’naltiruvchi savollarni taklif etadi.
A) O’lkaning tabiiy zonalari janubdan shimolga tomon qanday izchillikka joylashgan?
B) Yer yuzasining shakllarida cho’l va o’rmonlar qanday farqlanadi?
V) Cho’l va dashtlarning o’simlik va hayovonot dunyosi o’xshashlikka egami?
Bu o’xshashlikni nima bilan tushuntirish mumkin?
D)O’lkamiz MDH ning boshqa rayonlariga nima beradi va ulardan nima oladi?
Takrorlovchi suhbatdan keyin o’quvchilar olgan bilimlar jadvalda umumlashtiriladi.
Keyin o’quvchilarga topshiriqlar beriladi: qizil qalam bilan har bir zonadagi jonajon o’lka tabiiy sharoitiga o’xshagan obyekt va hodisalar tagini, ko’k qalam bilan esa mahalliy tabiat sharotidan keskin farq qiluvchilar tagini chizib qo’ying.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarning bilish faoliyatidagi tadqiqiy metod amaliy ish, ekskursiya va kuzatishlarda keng qo’llanilishi mumkin.
Darsdan tashqari vaqtlarda sinfda va o’quv-tajriba maydonchalarida amaliy ishlar o’tkazish uchun topshiriqlarga tadqiqot usullarini kiritmoq ham katta ahamiyatga egadir. Tabiatshunoslik darsliklari o’quvchilarni dasturda mo’ljallangan tabiatshunoslik bilimlari, o’quv va ko’nikmalari bilan puxta qurollantirish uchun samarali foydalanish mumkin bo’lgan katta hajmdagi materialga ega. Tadqiqiy metodning muvaffaqiyati o’qitishning ilmiyligi va tushunarli bo’lishini to’g’ri uyg’unlashtirish bilan o’quvchilarning nazariy bilimi va amaliy ko’nikma darajasi o’rtasidagi haligacha mavjud bo’lgan uzilishlarni yo’qotish bilan tabiatshunoslik bilimlaridagi vorislikka rioya qilish bilan ta’minlanadi.
Tadqiqiy izlanish faoliyatida o’quvchilarning bilish faolligini rivojlantirish muammoli o’qitishning asosidir. Bu tabiatshunoslik darslariga ham taaluqlidir., chunki unda tayoyor ilmiy bilimlarni bayon qilish va ularni tushuntirish bilan bir qatorda materialni muammoli bayon qilish tobora ko’proq qo’llanila boshlanadi.
Muammoli o’qitishni o’z ichiga olgan darslarda o’quvchilarga yangi ma’lumotlarni o’zida saqlagan masalalarni hal qilish taklif qilinadi, toki ular bilimlarni o’zlashtirish va ularni amalda mustaqil qo’llanish usullarini egallab olsinlar. Bunday masalalardan bilimlarni tekshirishda o’zlashtirishning chuqurligi va ongliligini aniqlash uchun foydalaniladi.
Muammoli o’qitish keyingi yillarda psixolog olimlar, didaktlar, metodistlar, ijodiy ishlayotgan barcha o’qituvchilarning tobora ko’proq e’tiborini jalb qilmoqda.
Olimlar muammoli darsni quyidagi bosqichlarga bo’lishni taklif qiladilar:
1) Muammoli vaziyat yaratish va uning tahlili;
2) Muammoni ifodalash (qo’yish);
3) Muammo yechimini izlash (eski bilimlarni muhimlashtirish, farazlarni ilgari surish, eng to’g’riroq, farazni tanlash va isbotlash);
4) Muammoni hal qilish;
5) Yechimning to’g’riligini tekshirish.
Darsda muammoli vaziyat yaratish murakkab didaktik masaladir. Har bir tabiatshunos darsi muammoli bo’lishi mumkin va kerak.
Muammoli o’qitishning samaradorligi faqat material chinakam idrok muammoga ega bo’lgandagina bilinadi. Muammoli xarkterdagi darsni o’tish uchun o’qituvchi undagi muammoli vaziyatlarni oldindan ajratishi, qo’yilgan muammoni yechishda o’quvchilar faoliyatining borishini belgilovchi metodik vositalarni aniqlashi, darsning barcha tafsilotlarini puxta o’ylab chiqishi kerak.
Dars shunday tarzda tuzilishi kerakki, unda qo’yilgan muammoga bolalarda qiziqish uyg’onsin, uning bilim olish sistemasidagi ahamiyati ko’rsatilsin, yangi bilimlar olishga ehtiyoj tug’ilsin.
Muammoli darsning birinchi bosqichida o’quvchilar qaysi tayanch bilimlarga asoslanib oldilariga qo’yilgan masalalarni hal qilishlari mumkinligini aniqlash zarur. Bu bosqichda o’qituvchining ishi o’quvchilarga yordam berish, ularning faolligini o’quv materiali bilan ishlash va aqliy faoliyat uslublarini to’g’ri tanlashga qaratishdan iborat bo’lishi lozim. O’qituvchi tomonidan yo’naltirilgan o’quvchilar vujudga kelgan muammoli vaziyatni tahlil qiladilar, imdrok qilish vazifasini aniqlaydilar, uni hal qilishga o’zlarining bilim hamda turmush tajribalarini safarbar qiladilar.
Muammoli darsning kelgusi bosqichlari o’quvchilarning o’qituvchi rahbarigidagi mustaqil faoliyatidir.
Izlanish ishlari jarayonida umumiy muammo narsa yoki hodisalarning biror muhim belgilarini kuzatish yoki o’rganilayotgan obyektning muhim va muhim bo’lmagan belgilarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan qator vazifalarga ajratilishi mumkin. Izlanish ishi jarayonida taqqoslash, tahlil qilish, sintez qilish, umumlashtirish kabi fikrlash ishlari keng qo’llaniladi.
O’quvchilarning o’quv vazifalarini mustaqil hal qila olishlariga erishish muammoli o’qitishning eng muhim belgilaridan biridir va u o’qituvchi uchun ancha qiyin masaladir. Bunda o’qituvchi faqat o’quvchilar ishiga rahbarlik qilishi, eng zarur holatlardagina ularga yordamga kelishi, biroq hyech qachon ularning o’rnini olmasligi, ular uchun murakkab muammolarni hal qilmasligi kerak.
Biz 2-sinfda «Erta bahorda o’simliklar» mavzusidagi muammoli darsni misol qilib keltiramiz.
Dars tabiatga o’tkazilgan bahorgi ekskursiyadan keyin o’tkaziladi., unda o’quvchilar kunduzi Qushning balandligi qanday o’zgarganligini, kun uzunligini ko’payganligini va isishning o’simlik va hayvonot dunyosiga qanday ta’sir ko’rsatayotganligini kuzatganlar.
Kirish suhbati davomida o’quvchilarga erta bahorda jonli va jonsiz tabiatda sodir bo’ladigan o’zgarishlar to’g’risida hikoya qilish taklif qilinadi. Bunda ular parkda daraxtlarning yalang’och turganligini, yer chiriyotgan barglarning qalin qatlami bilan qoplanganligini, biroq ba’zi o’simliklar (boychechak, binafsha, chuchmomo, lola va h.k.) gullayotgannini albatta aniqlaydilar. Bunda «Erta gullovchi o’simliklar» tushunchasi kiritiladi, uning ma’nosi ochib beriladi, keyin nima uchun sanab o’tishlgan o’simliklarni erta gullovchilar deb aytilishi aniqlanadi.
Endi bu o’simliklar bolalarga ekskursiyadan tanish, shunga ko’ra o’qituvchi o’quvchilarning ularning farqiga bora olishlarini tekshirish uchun savollar beradi. Buning uchun doskaga o’simliklarning nomlari: binafsha, chuchmomo, boychechak, lola, Navro’z yozib qo’yiladi. O’quvchilar bu nomlarni o’qib, o’simlikni gerbariy yoki ko’rgazmali quroldan ko’rsatadilar va uning nomini aytadilar.
Keyin sanab o’tilgan o’simliklarning har birini qarab chiqish va ta’riflash taklif qilinadi. O’simliklarning organlarini taqqoslaganda o’qituvchi muammoli o’qitish metodidan foydalanadi, nima uchun lola, boychechak, binafsha, Navro’z, chuchmomo erta gullaganligi aniqlanadi.
O’quvchilar o’simliklar tashqi tuzilishining o’xshashligi va xilma-xilligi to’g’risida xulosalar chiqarishlari kerak. Bu bilimlar darsda yangi materialni o’rganish va qo’yilgan muammoni butunlay hal qilish uchun tayanch bo’ladi.
Kirish hikoyasi oldidan topshiriqlar bajartirib, o’qituvchi o’simliklardagi o’xshashlik faqat yer usti organlaridagina emas, balki yer osti organlarida ham bo’lishini belgilaydi va o’z hikoyasini binafsha, chuchmoma, boychechak, lola ildizlarini ko’rsatish bilan namoyish qiladi.
Ikkinchi sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlarini, ularda zarur botanik bilimlar zapasining yo’qligini va qo’yilgan muamoning murakkabligini hisobga olib, o’qituvchi o’quvchilarga ko’rsatilgan erta gullovchi o’simliklar to’g’risida har xil mulohazalar aytishlarini taklif qiladi, e’tiborini barcha erta gullovchi o’simliklarda yer osti qismlari yo’g’onlashgan bo’lishiga qaratadi. Yer osti organlarini qarab chiqib va taqqoslab, bolalar boychechak va binafshada ular har xil ekanligini ko’radilar. Buni ta’kidlab, o’qituvchi binafshaning yer ostki qismini ildizpoya, boychechak va lolada – piyozbosh deb atalishini aytadi. Piyozbosh va ildizpoyada kuzdan oziq moddalar to’planadi, ular o’simliklarga erta rivojlanish va gullashga yordam beradi. Keyin o’qituvchi piyozbosh va ildizpoyani kesadi va ularning ichki tuzilishini ko’rishni taklif qiladi.
O’quvchilarning ekskursiyadagi kuzatishlariga asoslanib, o’qituvchi erta gullovchi o’simliklarni qayerda (quyosh ko’p tushadigan joylarda) ko’rganliklarini aniqlaydi. Javoblarni umumlashtirib, o’qituvchi o’quvchilarni shunday xulosaga olib keladi: erta gullovchi o’simliklarda yil davomida yer osti organlarida oziq moddalar to’planadi, ulardan o’simliklar bahorda foydalanadi. Bahorgi o’sish jarayonini kuchayishiga bu xilda to’plangan oziq moddalar yordam beradi. O’simliklarning erta gullashini o’quvchilar oziq moddalar zapasining bo’lishi va bahorgi issiq bilan tushuntirishlari kerak.
Shunday qilib, o’quv materialini muammoli bayon qilish uning isbotlanishini va zarur miqdordagi bilimlarning ongli o’zlashtirilishini ta’minlaydi, ularga bo’ladigan qiziqishni oshiradi va bolalar tafakkurini faollashtiradi, bu olingan bilimlarni faqat ongli qilibgina qolmasdan, balki ularning ishonchga aylanishiga ham yordam beradi.
Bundan tashqari muammoli bayon qilish o’quvchilarga o’zlarining xususiy farazlarini aytib, ulardan faqat haqiqatga muvofiq keladiganlarini tanlab olishga imkon beradi, ya’ni mantiqiy fikrlashga o’rgatadi. Yana shu narsa muhimki, muammoli bayon qilish ancha hissiyotli bo’ladi, shunging uchun ham o’rganishga qiziqishni oshiradi.
Bilimlarni muammoli bayon qilish faqat yuqori sinflarda qo’llanilishi mumkin, kichik yoshdagi maktab o’quvchilari uchun qiyinlik qiladi, degan fikrlar ham bor. Ilg’or o’qituvchilar tajribasi bunday emasligini ko’rsatadi. Shubhasizki, boshlang’ich sinflarda muammoli o’qitishning faqat elementlari bo’lishi kerak, butun dars izlanishga va qo’yilgan muammoni hal etishga bag’ishlanmasin, bu bolalarni charchatib qo’yadi, idrok qilish faolligini pasaytiradi. Muammoli o’qitish elementlari esa, aksincha, darslarda va amaliy mashg’ulotlarda ular faoliyatini aktivlashtiradi.
Muammo qo’yilishi va uni mustaqil hal qilinishi bolalarnng bilishga qiziqishini, ya’ni ularning bilimlarni egallashga va masalalar yechishni o’rganishga bo’lgan intilishlarini rivojlantirish uchun reg’batlantirish bo’lib xizmat qiladi. Muammoni hal qilishda asosiy vaqtni amaliy ish egallaydi.
Chunonchi, «Kuz», «Qish», «Bahor» (2-sinf) mavzularini o’rganishda bolalar oldiga quyidagi muammoli savollarni qo’yish mumkin: Nima uchun kuzda qushlar issiq o’lkalarga uchib ketadilar? Nima uchun ba’zi hayvonlar qishda uxlaydi? Nima uchun kuzda sovuq tushadi?
O’quvchilar oldiga u yoki bu muammoni qo’yishda ularning har biri qanchalik dars mazmunidan kelib chiqayotganini, didaktik va tarbiya maqsadlariga xizmat qilishini puxta hisoblab chiqish kerak. Bu talablarga javob bermaydigan muammolarni qo’yish faqat darsda qarab chiqilayotgan masalalarning mohiyatini aniqlashga xalaqit beradi. Shuningdek, o’quvchilar oldiga ular zarur bilimlarga ega bo’lmasalar, ongli hal qilinishi uchun muammo qo’yish mumkin emas.
O’qituvchi darsning har xil bosqichlarida: materialni tushuntirish vaqtida, amaliy ish, tajribalarni namoyish qilish jarayonida va h.k. larda uning mazmuniga qarab, muammoli vaziyatlar hosil qilish va muammoli savollar qo’yish mumkin. Faqat shuni esda tutish kerakki, tabiatshunoslikni o’qitishga muammoli yondashishda yetakchi rolni o’qituvchi o’ynaydi, o’quvchilarning fikrlash mustaqilligi, amaliy va aqliy ishlari ularning bilish faoliyatiga o’qituvchi doimo izchillik bilan va mohirona rahbarlik qilganda muvaffaqiyatli rivojlanadi.