Nurmamatov ramazon abdirashid o'gli bo'lajak texnologik ta'lim o’qituvchilarini shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar asosida innovatsion faoliyatga tayyorlash”

Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalarini joriy etilishi.
Zamonaviy dars jarayonida o'qitish texnologiyalaridan foydalanish o'quv jarayonini bir hillashtirish va yuqori samaradorlikka erishish imkonini beradi.
Bu o’qitish texnologiyasida pedagogikaning ta'lim oluvchiga munosabati avtoritar sifatga ega bo'ladi, ya’ni o’quv jarayonida u yagona sub’ekt, ta'lim oluvchilar esa faqat ob’yekt vazifasida bo'ladi. Boshqacha uylaganda, ta'limning avtoritar texnologiyasida ta'lim oluvchining tashabbuskorligi va mustaqilligi amalda yo'qoladi, o'qitish majburiy amalga oshiriladi. Sinf-dars jarayonida o'qitishning asosiy birligi bir fanning bir predmetiga bag'ishlangan va o'qituvchi tomonidan olib boriladigan darsdir.
Dars jarayonda o’qituvchi boshqaruvchi hisoblanadi. U texnologik ta'lim yo'nalishi ta'lim oluvchilaridan o’zi tushuntirgan axborotni tushunishlarini talab qilishga haqli. Tamoyil quyidagicha asoslanadi: «Mening deganim-degan, aytganim-aytgan».
Xulosa qilsak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi munosabatida majburiy eshitish pedagogikasi yuzaga chiqadi».
O’qitish jamoaviy tarzda olib borish natijasida ta'lim oluvchilarning tashabbusi va erkin fikrlashi o’zidan-o’zi pasayadi. Shundan kelib chiqadiki, texnologiyaga ko'ra bo'lg'usi kadrlarda bilim, ko’nikmani shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni nazarda tutmaydi. An’anaviy o‘qitish texnologiyasi o‘z mohiyatiga ko‘ra jamiyatimizning ta’lim muassasalariga qo‘yayotgan talablariga to‘liq javob bermasligi o‘z-o‘zidan ayon. Aksincha, shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarda ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko‘ra ta’lim oluvchi pedagogik jarayon markaziga joylashtiriladi va uning rivojlanishi va tabiiy
42
imkoniyatini ro‘yobga chiqarishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyasi.
Pedagogik texnologiya tabiatan sub'ektivdir. Texnologiyani tashkil etish shakli, usullari va vositalaridan qat'i nazar:
- bo'lajak kadrlar va ta'lim oluvchilarning o'zaro hamkorligi to'g'risida qaror qabul qilish;
- pedagogik faoliyat samaradorligini oshirish;
- ta'lim oluvchilarga o'z salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni taklif qilish;
- ta'lim oluvchilarning erkin, mustaqil hamda kreativ fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish;
- pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalari ustuvorligini kafolatlash zarur;
- ta'lim oluvchilarning o‘quv fanlari bo‘yicha chuqur bilim olishlarini ta’minlash demakdir.
Pedagogik texnologiyalarni majbur qo‘llash mumkin emas. Balki tajribali o‘qituvchilar tomonidan asos solingan yoki qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan foydalanib, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Hozirgi kunda qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv-ijodiy faolligini oshiruvchi, o‘quv jarayoni samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha ko'p qirrali tajribalar to‘plangan.
Ulardan biri hamkorlikda o‘qitish texnologiyasidan foydalangan holda darslarni loyihalashdir.
Turli mamlakatlarda hamkorlikda o‘qitish g‘oyasi, jumladan, Amerikadagi Jon Xopkins universiteti professori R.Slavin (1990), Minnesota universiteti professori R.Jonson, D.Jonson (1987), professori Kaliforniya universiteti Sh. Sharon (1988), [38] tomonidan tadqiq qilingan.
Amerika olimlari tomonidan tadqiq qilingan hamkorlikda oʻqitishda asosan
ta'lim oluvchilarda DTS dasturida koʻrsatilgan bilim, ko'nikma va malakalarni
43
rivojlantirish, yevropalik va isroilliklar tavsiya etgan hamkorlikda o'rganish, ko'proq o'quv materialini ishlab chiqish, o'quvchilarning loyiha faoliyati, ta'lim munozaralari va muhokamalarni o'z ichiga qamrab oladi.
Bu fikrlar bir-birini to'ldirib, o'rganish jihatidan boyitib, bir-birini talab qiladi.
Hamkorlikda o'qitish fikri didaktika nazariyasida 1970-yillarda ta'lim jarayonida dunyoga keldi. Avstraliya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Kanada, Niderlandiya, Isroil, Yaponiya, ta’lim muassasalarida hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi keng qo‘llaniladi.
Hamkorlikda o'qitishning g'oyasi - nafaqat o'quv vazifalarini birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o'rganish va o'qishdir.
Hamkorlikda o'qitish mashg‘ulotlar har bir ta'lim oluvchini kundalik jadal aqliy mehnatga, kreativ va mustaqil fikrlashga ko‘niktirish, shaxs sifatida ong va mustaqillikni tarbiyalash, har bir ta'lim oluvchida o‘z qobiliyat va imkoniyatlariga ishonchni mustahkamlashga qaratilgan o‘z-o‘zini qadrlash tuyg‘usini shakllantirishdan iborat.
Hamkorlikdagi ta'lim texnologiyasi o'quvchilarda o'quv topshiriqlarini to'liq va samarali bajarishga, mustaqil va tirishqoqlik bilan intellektual ishlashga, o'quv materialini puxta o'zlashtirishga imkon beradi, har bir o'quvchining tahlildagi muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini tushunadi, tengdoshlari bilan hamkorlik qilish imkonini beradi, va o'zaro yordam uchun asos yaratadi.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyasida ta'lim oluvchilarning birgalikdagi ta'limini tashkil etishning bir necha usullari mavjud:
1. Jamoada o'qitish (R. Slavin) ta'lim oluvchilar teng sonli ikkita jamoaga bo'linadi. Ikkala jamoa ham bir xil vazifani bajaradi. Guruh a’zolari o’quv topshiriqlarini hamkorlikda bajaradilar, har bir ta'lim oluvchi fan bo’yicha berilgan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e’tibor beradi.
Hamkorlik ta’lim texnologiyasi mualliflaridan biri R.Slavin ta'lim oluvchilarni birgalikdagi topshiriqlarni bajarishga o‘rgatishning o‘zi yetarli emasligini ta’kidladi. Ta'lim oluvchilar tom ma'noda hamkorlik qilishlari, har bir
44
ta'lim oluvchining muvaffaqiyatidan quvonishlari, bir-biriga samimiy ko'mak berishlari, qulay ijtimoiy-psixologik muhit yaratishlari kerak. Bu texnologiyada ta'lim oluvchilarning o`zlashtirish sifatini aniqlashda har bir ta'lim oluvchining kunlik natijasi bir-biri bilan emas, avval erishilgan natija orqali taqqoslanadi. Shunda ta'lim oluvchilar darsda erishgan natijasi jamoaga naf keltirishini anglab, mas’uliyatni his etadilar va ko‘proq o‘rganishga, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga intiladilar.
2. Kichik guruhlarda o'qitish (R.Slavin, 1986).
Ushbu yondashuv bilan kichik guruhlar 4 nafar ta'lim oluvchidan iborat. O’qituvchi dastlab mavzuni tushuntiradi, so’ngra ta'lim oluvchilarning mustaqil ishi tashkil etiladi. Ta'lim oluvchilarga berilgan o`quv topshiriqlari 4 qismga bo`linadi va har bir ta'lim oluvchi topshiriqning ma`lum qismini bajaradi. Topshiriq oxirida har bir ta'lim oluvchi bajarilgan qism haqida fikr yuritadi va o'z do'stlariga o'rgatadi, so'ngra guruh a'zolari topshiriq bo'yicha umumiy xulosa chiqaradilar.
O'qituvchi har bir kichik guruhning ma'lumotlarini tinglaydi va nazorat savollari ko'makida bilimlarni baholaydi.
Ta'lim oluvchilarning kichik guruhlardagi o'quv faoliyati o'yin shaklida (turnir, musobaqa) va yakka tartibda tashkil etilishi mumkin.
O'qituvchi-pedagog va ta'lim oluvchining birgalikdagi faoliyatini o'rganishda asosiy e'tibor munosabatlarning rivojlanishini o'rganishga qaratiladi, ta'limni guruhli tashkil etish jarayoni tavsiflanadi.
O'qituvchi va ta'lim oluvchi o'rtasidagi hamkorlik shakllari o'zaro hamkorlikning zaruriy omili va ta'lim oluvchilarning o'zaro munosabatlarining xarakterini belgilaydigan asosdir. Hamkorlikdagi ta'lim faoliyati - bu o'qituvchi va ta'lim oluvchining o'zaro munosabatlari va birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turi bo'lib, u ta'lim faoliyatining barcha qismlarini rivojlantirish, qayta qurish predmetini ta'minlaydi.
Hamkorlikdagi ta'lim faoliyatining maqsadi - faoliyatni o'zlashtirish va qo'shma faoliyat, munosabatlar va aloqalarni boshqarish mexanizmini taklif
45
qilishdir. Birgalikdagi faoliyat mahsuli o'quvchilar tomonidan ilgari surilgan yangi g'oyalar va o'zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyati bilan bog'liq maqsadlarning paydo bo'lishi, sheriklikdagi shaxsning pozitsiyasini nazorat qilish istagi.
Hamkorlik usuli deganda o'qituvchi va talabaning birgalikdagi harakatlari jarayoni tushunilishi kerak. Bu xatti-harakat o'qituvchining o'quvchiga yordam berishidan boshlanadi;
Talabalarning faolligi asta-sekin o'sib boradi va ular tomonidan to'liq boshqariladigan amaliy va aqliy harakatlarga aylanadi hamda o'qituvchi va talaba o'rtasidagi o'zaro munosabatlar hamkorlikka asoslangan.
Pedagogika sohasida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud bo'lib:
- mustaqil harakatlar o`qituvchi va ta'lim oluvchi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi;
- faoliyatga kirish;
- taqlid qilish harakatlari (o'qituvchidan saboq olgan ta'lim oluvchi shu misol asosida harakat qiladi);
- o'qituvchi harakatni boshlaydi va ta'lim oluvchini jalb qiladi;
- mustaqil harakatlar (o'qituvchi umumiy maqsadga ishora qilib, yakuniy natijani baholashda ishtirok etadi);
- qo'llab-quvvatlovchi harakatlar (o'qituvchi ta'lim oluvchiga oraliq maqsad va unga erishish yo'llarini tanlashda ko'mak beradi va yakuniy natijani nazorat qiladi);
- o'zini namoyon qilish harakatlari;
- o'z-o'zini tashkil qilish faoliyati.
Interfaollik - bu o'qituvchi va ta'lim oluvchining o'zaro harakati.
Hamkorlikda faoliyatni takomillashtirish bosqichiga o'tish jarayonida o'zaro ta'sir harakatini baholashdan o'z-o'zini baholash ko'rsatkichigacha o'sish kuzatiladi. Bu jarayon hamkorlik dinamikasini ko‘rsatuvchi eng zarur omillardan biridir.

1. 
   Hamkorlikda o`qitish shakllari.
   

46
Hamkorlikda ta'lim texnologiyalari pedagogik jarayonni takomillashtirishga, uni ta'lim oluvchining shaxsiyatiga yo'naltirilgan. Kreativ shaxsni shakllantirishga qaratilgan kreativ muhitni taklif etish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Hamkorlikda o'quv faoliyatining asosiy jarayonlari: birgalikda fikr almashish, suhbat, tahlil qilish, muhokama qilish, muzokaralar, amaliy vazifalar.
2. Hamkorlikda o'quv faoliyatining turli shakllarini tayyorlash va rivojlantirish.
Har bir ta'lim oluvchiga amaliy qo'llash uchun qandaydir hamkorlikdagi o'quv materialini tayyorlashni tashkil qilinsa, ta'lim oluvchilar o‘zlari tanlagan mavzu bo‘yicha hamkorlikda o‘qitishning eng mos shakli bo‘yicha dars tayyorlaydilar va shu asosda guruh bilan darsning qisqacha mazmuni o‘tkaziladi va tegishli muhokama o‘tkaziladi. Masalan:
"Hamkorlik kvadratlar" mashqi.
Besh kishilik har bir guruh uchun sxema bo'yicha kesilgan beshta karton to'rtburchaklar.
Parchalar alifbo tartibida A-E deb yozilgan beshta konvertdan biriga joylashtiriladi.
Besh kishidan iborat har bir guruh stol atrofida qulay tarzda o'tirishlari kerak.
Guruhning har biri konvert oladi. Mashqning maqsadi guruh uchun bir xil o'lchamdagi beshta to'rtburchaklar yasashdir. O'rganish og'zaki bo'lmagan jarayonda sodir bo'ladi.
Ushbu mashq uchun 20 daqiqa vaqt beriladi.
Bu ko'p jihatdan talqin qilinishi mumkin bo'lgan klassik guruh hamkorlik mashqidir. Birinchidan, ba'zi ta'lim oluvchilar kerakli o'lchamdagi to'rtburchaklar qurishadi, boshqa ishtirokchilar esa mos shakldan foydalanadilar. Muammoning yechimini shaxslar o‘rtasidagi raqobat bilan emas, faqat kichik guruh o'rtasidagi hamkorlik orqali topiladi. Ushbu mashq hamkorlik haqida munozaralarni boshlashga asos bo'ladi.
47
Guruhda ishlash texnologiyasi.
Mamlakat miqyosida jahon andozalariga mos ta’limni mamlakatimizga joriy etishni mo‘ljallash orqali ta’lim jarayonini shakllantirish davom etmoqda. Bu davr pedagogik nazariya va o'quv jarayonining amaliyotida jiddiy o'zgarishlar bilan ajralib turadi: ta'lim mazmuni o'zgarmoqda, bilimlarni uzatish jarayoniga boshqacha yondashuv taklif qilinmoqda, boshqa munosabat va xatti-harakatlar tamoyillari shakllanmoqda. Buning barchasi bizning asrimiz XXI-asr yangi odamlar o'rtasidagi yangi munosabatlar va texnologiyalar asrini talab qiladi. Ta'lim oluvchilar jamiyatning ijtimoiy buyurtmasini doimo bajargan.
Ta'lim muassasalarida ta'limning o'tish jarayoni nafaqat murakkab bilimlarni o'zlashtirish, ko'plab ta'lim va intellektual ko'nikmalarni shakllantirish jarayonlarini, balki o'quv jarayonlarini ham o'z ichiga oladi: diqqat, xotira, fikrlash va ko'nikmalar, rivojlanishni o'z ichiga oladi. Balki, bilim va ko'nikmalarni muvaffaqiyatli o'rganishning yakuniy natijasi deb hisoblasak, u holda o'qituvchining har bir yangi, yuqori bosqichida ta'lim oluvchi yangi materialni o'zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelamiz.
Shunday qilib, bunday qiyinchiliklarning asosiy sababi o'quv jarayonlarining o'zi rivojlanmaganligidir.
Kichik guruhlarda hamkorlikda o'rganish yoki o'rganish pedagogikadagi gumanistik yo'nalish texnologiyasini anglatadi. Ushbu texnologiyaning asosiy maqsadi- ta'lim oluvchilarning turli xil o'quv vaziyatlarida faol birgalikdagi o'quv faoliyatini amalga oshirish uchun sharoit yaratishdir.
Hamkorlik ta'limning asosiy g'oyasi nafaqat birgalikda ishlarni qilish, balki birgalikda o'rganishdir.
Guruh ishining texnologik jarayoni quyidagi elementlardan iborat:
- maqsadlariga ko'ra guruhlarga bo'linish;
-bilim olish uchun vazifa (muammoli vaziyat) qo'yish;
- guruh ishini rejalashtirish;
-didaktik materialni tarqatish;
48
-topshiriqni yakka tartibda bajarish, natijalarini muhokama qilish;
- guruhning umumiy vazifasini tahlil qilish (e'tirozlar, qo'shimchalar, tushuntirishlar);
- guruh ishining natijalari haqida ma'lumot berish;
- Guruhlarning ishi va topshiriqning bajarilishi haqida umumiy xulosa chiqaramiz.