Nurmurodov

1.3. Plastik va elastik deformatsiya. Naklyop
M etallami bosim bilan ishlash
deb, tashqi kuch ta’siri ostida 
(masalan, bolg‘a bilan urib, press bosimi ostida) xomaki shaklini 
o‘zgartirishga aytiladi.
Zarb yoki bosim ta’sirida oldi deformatsiya paydo bo‘lishi bilan 
metall o‘z shaklini kerakli yo‘nalishda yemirilmasdan o‘zgartiradi. 
Bunda bir yo‘la metallning strukturasida, uning mexanik va fizik 
xossalarida o‘zgarish ro‘y beradi. Yuqorida qayd qilganimizdek, bosim 
bilan ishlashda xomakining shakli dastlabki holatiga qaytmaydigan qilib 
o‘zgartiriladi, bu esa xomaki metalida plastik holat mavjudligidan darak 
beradi. Demak, biror tashqi kuch ta’sirida metall (qotishma) yemirilmay, 
o‘z shaklini dastlabki holatiga qaytmaydigan tarzda o‘zgartira olish 
xususiyati uning 
plastikligi
deb, metallar shaklining plastik tarzda 
o‘zgarishi 
plastik deformatsiya
deb ataladi. Shunday qilib, bosim bilan 
ishlashi metallaming plastik deformatsiyalanishiga asoslangandir.
Buning uchun deformatsiyaning o‘zi qanday vujudga kelishini 
aniq tushunish kerak.
Ma’lumki, detalga biror tashqi kuch ta’sir ettirilganda uning geo­
metrik shakli o'zgarishi 
deformatsiya 
deyiladi. Har qanday normal 
haroratda metall asosan elastik va plastik deformatsiyalardan iborat 
bo‘ladi. Metallga ta’sir ettirilgan tashqi kuch olingandan keyin metall 
dastlabki shakliga qaytsa, bunday deformatsiya 
elastik deformatsiya
deb ataladi. Masalan, po'lat prujinaga (yoki rezina boiagiga) ta’sir 
ettirilgan kuch olingandan keyin yana u avvalgi holatiga qaytadi.
26

---

Plastik deformatsiyada
esa metall kristall panjaralarining shakli 
o'zgarihginn qolttiasdan, balki kristallning bir qismi boshqa qismiga 
niibntnn siljiydi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda kristallning siljigan 
ql*mi avvalgi joyiga qaytmaydi, ya’ni deformatsiya saqlanib qoladi. 
liundun tnshqari, plastik deformatsiyada metall tarkibidagi donachalar 
mnydalanadi va muayyan tartibda joylashib qoladi, natijada metall 
tola-tola tuzilishga ega bo‘ladi.
Donalaming 
muayyan 
tartibda joylashib 
qolish 
hodisasi 
teksturalanish
deyiladi.
Teksturalanish darajasi deformatsiyalanish darajasiga to ‘g‘ri 
mutanosibdir.
Metall odatdagi sharoitda plastik deformatsiyalanganda uning 
puxtaligi va qattiqligi ortib, plastikligi pasayadi. Bu hodisa naklyop 
(parchinlanish) yoki nagartovka deyiladi. Plastik deformatsiyalanish 
natijasida metallda hosil boigan naklyopni yo‘qotish zarur boisa, 
metall ma’lum haroratgacha qizdiriladi. Masalan, naklyoplangan 
po ia t buyum 200-300 °C gacha qizdirilsa, uning qattiqligi va 
puxtaligi 20-30 % pasayadi, plastikligi esa ortadi. Bu hodisa qaytish 
yoki xordi deyiladi. Demak, qaytishida metallning kristall panjaralari 
tiklanadi, ichki tuzilishi esa uncha o ‘zgarmaydi va shuning uchun 
metallning mexanik xossalari faqat m aium darajadagina tiklanadi. 
Metallning dastlabki xossalarini batamom tiklash kerak b o iib qolsa, 
albatta, uni yuqoriroq darajagacha qizdirish zarur.
Naklyoplangan metall yuqoriroq darajagacha qizdirilganda, shu 
metall xossalarining tiklanishi 
rekristallanish
deb ataladi. Rekris- 
tallanish vaqtida metallning deformatsiyalanishidan oldingi donalari 
tiklanmay, balki yangi donalar hosil boiadi, ya’ni metall yangidan 
kristallanadi. Rekristallanish darajasi (eng kichik darajasi) har xil 
metallar uchun turlicha boiadi. Masalan, misning rekristallanish 
harorati 270°C ga, aluminiy va magniyniki 100°C ga, jezniki 250°C 
ga, temimiki 450°C ga, nikelniki 600°C ga, molibdenniki 900°C ga, 
volframniki 
1200°C ga teng, qalay, qo‘rg‘oshin va oson suyuqla­
nuvchi boshqa metallaming rekristallanish darajasi esa normal dara- 
jadan past boiadi. Metallning rekristallanish darajasi bilan suyuq­
lanish darajasi orasida A. A. Bochvar formulasiga asosan quyidagicha 
yaqinlashtirilgan bogianish mavjud:
Trekr = TerxK
27

---

Bunda, 
T re k r 
mutlaq 
rekristallanish darajasi, gradus, K - 
metallning tozaligiga bog‘liq koeffitsiyent, Ter-m utlaq suyuqlanish 
darajasi, gradusda.
Texnik toza metallar uchun K=0,2-0,3, qotishmalar (qiyin 
suyuqlanadigan metallar) uchun esa K=0,6-0,7. Shuni qayd etish 
lozimki, deformatsiyalanganlik darajasi rekristallanish haroratiga 
teskari mutanosib bog‘lanishda bo‘ladi.
Metall rekristallanish darajasidan yuqori darajada deformatsiya- 
langanda naklyop hosil bo‘lsada, ammo shu darajada o ‘tadigan 
rekristallanishi naklyopni yo‘qotadi. Metallami rekristallanish daraja­
sidan yuqori darajada deformatsiyalash 
qizdirib, bosim bilan ishlash
deb, rekristallanish darajasidan past darajada deformatsiyalash esa 
sovuqlayin bosim bilan ishlash
deb ataladi. Demak, metallami qiz­
dirib, bosim bilan ishlashda ularda naklyop hosil boMmaydi, sovuq­
layin bosim bilan ishlashda esa naklyop hosil bo‘ladi va aksincha, 
deformatsiyalashda metall naklyoplansa, sovuqlayin bosim bilan 
ishlaganda esa naklyoplanmasa, uni qizdirib, bosim bilan ishlagan 
ma’qul bo‘ladi. Masalan, qalay normal haroratda deformatsiyalansa, u 
naklyoplanmaydi, temir esa 300°C gacha qizdirib deformatsiya- 
langanda naklyoplanadi. Binobarin, qalayning deformatsiyalanishi 
qizdirib bosim bilan ishlanadi, chunki sovuqlayin bosim bilan ishlash 
orqali hosil qilingan buyumlaming sirti toza, olcham lari esa aniq 
chiqadi. Sovuqlayin deformatsiyalash natijasida hosil bo‘lgan nak­
lyop, zarur hollarda, rekristallanish yumshatish yo‘li bilan yo‘qotiladi.
Shuni aytish lozimki, plastik bo‘lmagan (mo‘rt) metallami bosim 
bilan ishlab boMmaydi. Masalan, cho‘yan sovuq holatda ham, 
qizdirilgan holatda ham mo‘rt bo‘ladi, demak, cho‘yanni bosim bilan 
ishlab bo‘lmaydi.
Metallaming plastikligi ulaming kimyoviy tarkibiga ham bog‘liq, 
ya’ni toza metallaming plastikligi qotishmalamikidan ancha yuqori 
bo‘ladi. Har xil elementlar metallaming plastikligiga turlicha ta’sir 
etadi.
Shuning uchun qizdirib bosim bilan ishlashda metall (qotishma) ni 
qanday haroratgacha qizdirish va bosim bilan ishlashni qanday ha­
roratda to‘xtatish zamrligini bilish nihoyatda muhimdir. Shunday qilib, 
metallar qizdirib, bosim bilan ishlanganda, ulaming kimyoviy tarkibi 
tekislanadi, donalari maydalashadi, g‘ovaklari berkilib ketadi, boshqa 
ba’zi nuqsonlari yo‘qoladi, binobarin, mexanik xossalari yaxshilanadi.
28

---