k&
Uyurma
tegirmonining kamerasida ikkita parrak bo‘lib,
}
tomonlarga aylanib, o‘zaro kesishuvchi havo oqiml#ri
<^1
a ''
203
Kameraga solingan material (sim boiagi, qirindi, qiyqimlar va boshqa
mayda boiakchalar) ni havo oqimi ilashtirib olib ketadi, ular o ‘zaro
bir-biriga urilib 50 dan 200 mkm gacha o ‘lchamli zarralarga
maydalanadi. Hosil b o ig a n zarrachalar tarelka ko‘rinishida, chetlari
arrasimon b oiad i.
M o‘rt metall karbidlari va oksidlaridan mayin kukunlar olish
uchun vibratsion tegirmonlardan foydalaniladi. Vibrotegirmonlar eng
unumli b o iib , ulaming ishi p o ia t shar va silindrlarning tegirmon
barabanining katta chastotali aylanma tebranma harakati tufayli
maydalanadigan materialga govori chastota bilan ta ’sir qilishiga
asoslangan.
Qalay, qo‘rg‘oshin, aluminiy, mis, shuningdek, temir va p o ia t
kukunlarini olish uchun havo, suv, bug' yoki inert gazlar kinetik ener-
giyasi bilan suyuq metallni to'zitish usulidan ham foydalaniladi.
Olingan kukun zarralari 50-350 mkm oicham li b o iib , sferik ko‘ri-
nishga yaqin.
Fizik-kimyoviy usullar bilan kukunlar olishda boshlangich
materialning kimyoviy tarkibi va xossalari o ‘zgaradi. Metallami
oksidlardan kimyoviy qaytarish, suyultirilgan tuzlami elektroliz qilish,
karbonil va gidrogenizatsiya usullari asosiy fizik-kimyoviy usullar
hisoblanadi.
Oksidlardan materiallami kimyoviy qaytarish gazsimon yoki
qattiq qaytargichlar bilan amalga oshiriladi. Gazsimon tiklagichlar
sifatida tabiiy, domna gazlari, karbonat angidrid, shuningdek vodorod
keng qoilaniladi. Kimyoviy qaytarish natijasida hosil boiadigan
g ‘ovak metall massa maydalanadi. Kukun olishning fizik-kimyoviy
usullari ichida bu usul eng arzon hisoblanadi.
1 - 1 0 0
mkm oicham li
dendrit ko‘rinishdagi toza va nodir metallar (tantal, sirkoniy va
boshqalar) ning kukunlari suyultirilgan metall tuzlarini elektroliz
qilish usuli bilan olinadi. Elektroliz usuli ifloslangan xomashyodan
toza kukunlar olish imkonini beradi. Karbonil usuli 1-800 mkm
oicham li sferoid ko‘rinishdagi magnitli temir, nikel va kobalt
kukunlarini olish imkonini beradi. Bu usul bilan olingan mahsulot
200-3 00°C temperaturada metall kukuni va uglerod oksidiga
parchalanadi. Gidrogenizatsiya usuli asosida kalsiy gidrati bilan
xromni qaytarish yotadi. Bunda hosil b o ig a n ohak suv bilan yuviladi,
metall kukuni esa
8 - 2 0
mkm oicham li dendritlardan tashkil topadi.
204
Fizik-kimyoviy usullar bilan olingan kukunlar mayda dispersli va
toza hisoblanadi. Zarralari oicham iga ko‘ra kukunlar granulometrik
tarkibi bo‘yicha 0,5 mkm gacha oicham li ultra mayda, 0,5-10 mkm
oicham li juda mayda, 10-40 mkm oicham li mayda, 40-150 mk
oicham li o‘rtacha mayda va 150-500 mkm oicham li yirik xillarga
boiinadi.
To‘kilish massasi, oquvchanlik, presslanuvchanlik va pishuv-
chanlik kukunlaming asosiy texnologik xarakteristikalari hisoblanadi.
To‘kilish massasi erkin to‘kilgan 1 sm
3
kukunning grammlarda
oichangan massasidir. Agar kukun o ‘zgarmas to‘kilish massasiga ega
b o isa, pishirilganda uning o ‘zgarmas kirishuvchaniigi ta ’minlanadi.
Olinish usuliga qarab, bitta kukunning to ‘kilish massasi turlicha
b oiish i mumkin. G ‘ovakligi yuqori boigan buyum tayyorlash uchun
to ‘kilish massasi kichik boigan kukundan, asbob va mashinalaming
turli detallarini tayyorlashda esa to‘kilish massasi katta kukunlardan
foydalanish lozim.
Oquvchanlik-kukunning qolipni to id ira olish qobiliyatidir. U
m aiu m diametrli teshik orqali kukunning o'tish tezligi bilan
xarakterlanadi. Kukun zarralarining oicham i kamayishi bilan uning
oquvchanligi yomonlashadi. Kukunning qolipni bir tekis toidirishi va
presslashda zichlanish tezligi ko‘p jihatdan oquvchanlikka bogiiq.
Presslanuvchanlik-tashqi nagruzka ta’siridan kukunning zich
lanish xossasidir, u presslangan kukun zarralari o‘zaro qanchalik
mustahkamlashganligini xarakterlaydi. Presslanuvchanlik material-
ning plastikligi, kukun zarrasining oicham i va shakliga b o g iiq
boiadi. Kukun tarkibiga sirtqi aktiv moddalar qo‘shilishi bilan
ulaming presslanuychanligi ortadi.
Pishuvchanlik deyilganda presslangan xomakini termik ishlash
natijasida zarrachalaming ilashish mustahkamligi tushuniladi.
Shixtani
tayyorlash.
M aiu m kimyoviy va granulometrik
tarkibdagi hamda texnologik xossalarga ega boigan kukunlaming
dozalangan porsiyalari barabanlarda, tegirmonlarda va boshqa
qurilmalarda aralashtiriladi. Shixtani bir tekis aralashtirish zararati
tu g ilsa spirt, benzin, glitserin va distillangan suv qo‘shiladi. Ba’zan
aralashtirish protsessida turli vazifani o‘tovchi texnologik qo‘shil-
malar qo‘shiladi: presslanishni yengillashtirish maqsadida plastifika-
torlar (parafin, stearin, glitserin va boshqalar), kerakli g‘ovaklikka ega
205
bo‘lgan buyumlar olish uchun oson suyuqlanadigan qo‘shilmaIar,
uchuvchi moddalar qo‘shiladi.
Xomaki va buyumlami shakllantirish. Kukunlar sovuqlayin yoki
issiqlayin prokatlash hamda boshqa usullar bilan presslanadi.
Sovuqlayin presslashda press forma matritsasiga shixta solinadi
va ish puansoni bilan presslanadi. Bosim olingach, buyum surib
chiqaruvchi
puanson
bilan
matritsadan chiqariladi.
Presslash
jarayonida kukun zarrachalari elastik va plastik deformatsiyalanadi.
Bunda kukun zarrachalari orasidagi jipslashish ortadi, g‘ovaklik
kamayadi. Bu esa kerakli shakl va mustahkamlikdagi xomaki olish
imkonini beradi. Xomaki gidravlik yoki mexanik (ekssentrikli,
krivoshipli) presslarda presslanadi. Presslash bosimi kukun tarkibi va
buyum vazifasiga ko‘ra 200-1000 MPa bo‘ladi.
Avtomatik harakatlanadigan presslar keng tarqalgan. Qabul
qiluvchi bunker lga solinadigan shixta o ‘z og‘irligi bilan to ‘ldiruvchi
shlangga o ‘tadi. Shlang press-qolip 3 ustida tugaydi, u press stoli 4
bo‘ylab surilishi mumkin. Pastki surib chiqaruvchi puanson 5 vaziyati
to ‘kiladigan kukun miqdorini belgilaydi, ya’ni ushbu holda press-
qolipni dozalash va uni to id irish bir vaqtda bajariladi. Press-qolip
toigach, shlang chetga suriladi va yuqori ish puansoni bilan kukunni
qisish imkoniyati tug‘iladi. Xomaki pastki puanson bilan surib
chiqariladi, qolipni yana to ‘ldirish uchun shlang suriladi, xomaki bir
yo‘la stoldan maxsus novga surib tushiradi. Bunday presslar ba’zan
bir necha press-qolip o‘matilgan aylanuvchi stollar bilan jihozlanadi.
Avtomatik presslaming ish unumi bir soatda bir necha ming xomaki
chiqaradigan darajada b o iishi mumkin.
Issiqlayin presslashda press-qolipda buyum shakllantirilibgina
qolmay, pishiriladi ham, bu esa fizik-kimyoviy xossalari yuqori
bo‘lgan g ‘ovaksiz material olish imkonini beradi. Issiqlayin
peresslashni vakuumda, himoya qilish yoki qaytarish atmosferasida,
keng temperatura oralig‘ida (1200-1800°C), sovuqlayin presslashga
nisbatan ancha past bosimda bajarish mumkin. Odatda, kukunlar
kerakli temperaturagacha qizdirilgach bosim ostida siqiladi. Bu
usullardan qiyin deformatsiyalanadigan metallar (boridlar, karbidlar
va boshqalar) dan buyumlar tayyorlashda foydalaniladi.
Metall kukunlarini
prokatlash sovuqlayin yoki
issiqlayin
deformatsiyalash usuli bilan tasma, sim, polosa ko‘rinishidagi
buyumlar olishning uzluksiz protsessidir. Prokatlash vertikal, qiya va
206
gorizontal yo‘nalishlarda bajariladi. Vertikal holatda prokatlash
buyumni shakllantirish uchun eng yaxshi sharoit hisoblanadi.
Avvaliga kukun bunkerdan aylanma siquvchi valiklar orasidagi
zazorga tushadi, xomaki holiga keltirish uchun qisiladi, so‘ngra
pishirish uchun pechga yo‘naltiriladi, keyinchalik toza valiklarda
prokatlanadi. Prokatlashda kukun hajmi bir necha marta kichrayadi.
Tasmani prokatlashda valik diametrining tasma qalinligiga nisbati
100:1 dan 300:1 gacha boMishi kerak. Kukunlami prokatlash tezligi
quyma metallanii prokatlash tezligiga nisbatan ancha kichik b o iib ,
kukunning oquvchanligi bilan cheklanadi. Shuning uchun aylanuvchi
valiklar sirtining chiziqli tezligi metall kukunning bunkerdan chiqib,
valiklar orasidagi zazorga surilish tezligidan kichik boMishi kerak.
Prokatlash usuli bilan bir va ko‘p qatlamli buyumlar, qalinligi 0,025-3
mm, eni 300 mm gacha boMgan tasmalar, diametri 0,25 mm va undan
katta boMgan simlar va hokazolar olish mumkin. Protsessning
uzluksizligi uni avtomatlashtirishni hamda yuqori unumdorligini
ta ’minlaydi.
Detal va buyumlarga kerakli mustahkamlik va qattiqlik berish
uchun ular pishiriladi. Pishirish operatsiyasi buyumni asosiy
komponent suyuqlanadigan temperaturaning
0
,
6
-
0 , 8
qismiga qadar
qizdirish va shu temperaturada ma’lum vaqt ushlab turishdan iborat.
Pishirish qarshilikli elektr pechlarda induksion qizdirish yoki bevosita
pishiriladigan buyum orqali tok o‘tkazish y o ii bilan amalga
oshiriladi. Metall kukunlar oksidlanmasligi uchun pishirish argonli,
geliyli muhitlarda, vakuumda yoki vodorod muhitida bajariladi. Tob
tashlamasligi uchun yupqa va yassi detallar bosim ostida pishiriladi.
Buyumlarga uzil-kesil shakl va aniq oicham lar berish uchun ular
pardozlash operatsiyalaridan o‘tkaziladi; kalibrlanadi, kesib ishlov
beriladi, kimyoviy termik ishlanadi, elektrofizik usullar bilan kerakli
o‘lchamiga yetkaziladi, qayta presslanadi.
Kalibrlash presslangan buyumni press-qolipdagi mos qirqimli
teshikdan siqib o ‘tkazishdan iborat. Kalibrlash natijasida buyumning
oMchamlari aniqlashadi, sirti silliqlanadi, g‘ovakligi kamayadi.
Presslangan zagotovkalardan murakkab shaklli detallar (cho‘zish
uchun volokalar, qattiq qotishmali qistirmalar, shtamplaming
matritsalari va hokazolar) olish; ichki va tashqi rezbalar qirqish;
diametri kichik, lekin chuqur teshiklar olish uchun ularga kesib
ishlanadi.
207
Kimyoviy-termik ishlash (azotlash, xromlash, sianlash va hokazo)
metallardagi kabi bajariladi. G ‘ovaklikning mavjudligi, demak,
yoyilgan sirtning mavjudligi kimyoviy-termik ishlash protsessini
amalga oshirish imkonini beradi.
Elektr uchqunli va elektr impulsli elektrofizik usullar murakkab
shaklli detallar olish uchun qoilaniladi. Elektr uchqunli usulda ishlash
mohiyati ikkita elektrod orasida elektr impulsli uchqunli razryaddan
foydalanishdan iborat. Bunda ishlov beriladigan xomaki anod, asbob,
katod vazifasini o ‘taydi. Elektr impulsli usulda ishlashda elektrodlami
ulashda teskari qutblilikdan foydalaniladi. Bu usullar tok o ‘tkazuvchi
elektrodlar orqali impulsli elektr toki o ‘tkazilganda ulaming
eroziyalanishiga (yemirilishiga) bog‘liq. Hosil bo igan razryad tufayli
ishlov beriladigan xomaki-elektrod sirtida juda qisqa vaqt oralig‘ida
temperatura 10000-12000°C gacha ko‘tariladi, shu onda metall
suyuqlanadi va bugianadi. Zagotovkadan ajralib chiqqan metall
dielektrik suyuqlik muhitida zarralar ko‘rinishida qotadi.
Qayta presslash usulidan murakkab shaklli detallar olishda
foydalaniladi. Qayta presslash natijasida xomakining kerakli oicham -
lari va shakli ta’minlanadi. Birinchi marta presslanganda xomakining
shakli oddiy, oicham lari taxminiy boiadi.
Dostları ilə paylaş: |