Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

diagrammasi to’ldiring.

Suhbatda ob’ektlar o’rtasidagi bog’liqlik haqida xulosa bildirishni, to’plangan bilimlardan, taqqoslashlardan foydalanishni hamda Nima uchun? Nega? Nima tufayli? Ular nimasi bilan o’xshash? Nima uchun? Qanday qilib? kabi savollarga javob berishni talab qiluvchi qidiruv va muammo tusidagi savollar yetakchi ahamiyatga ega bo’ladi.

Suhbatning har bir bosqichida savollarni taxminan quyidagi ketma-ketlikda joylashtirish zarur: dastlab bolalar tajribasini jonlantirish uchun reproduktiv, keyin yangi materialni hazm qilish uchun oz sonli, biroq murakkab bo’lgan qidiruv savollari va oxirida 1-2 umumlashtiruvchi savollar. Savollar aniq va maqsadli bo’lishi lozim. Noaniq bo’lgan savollar bolalarga javob berishni qiyinlashtiradi - ular javob bera olmaydilar yoki noto’g’ri javob beradilar. Savol aniq, shoshmasdan, mantiqiy urg’ular, mazmuniy pauzalarga rioya qilgan holda berilishi zarur. Bolaga javob qaytarishga vaqt berish uchun tarbiyachi pauza saqlab turadi. Agarda savol tez berilsa, bola uning mazmunini tushunishga ulgurmaydi va tarbiyachi savolini bir necha marta takrorlashiga to’g’ri keladi, bu esa bolaga javobni o’ylashda xalaqit beradi, uni tarbiyachiga quloq tutmaslikka o’rgatib qo’yadi. Bolaga savolni birinchi martada qabul qilishni o’rgatish zarur.
Tarbiyachi suhbat jarayonida quyidagilarni amalga oshirish mumkin:

• 
  Bolalar tomonidan o’zlashtirilmagan, qo’shma gaplar yoki bir turdagi a’zolardan iborat bo’lgan gaplarning ayrim sintaktik tuzilmalarini aytib turish;
  
• 
  Gapning bolalar o’zlashtirmagan mazmunli bo’laklarining intonatsiyasini aytib berish (masalan, ogoxlantirish, xayratlanish, tashvishga tushish, xursand bo’lish intonatsiyasi va x.k);
  
• 
  Bir o’zakli so’zlarni hosil qilishni aytib turish: suyuq-suyuqlik, sabzavot-sabzavotli va boshq.
  
• 
  Turlanmagan fe’l shakllarini hosil qilishda yordam berish: sepish-sepilgan, qo’yish- qo’yilgan.
  

Suhbat jarayonida bolalarni savol berishga undash, ularning qiziquvchanligini rivojlantirish zarur. Bolaning savol bera olishga qodirligi uning fikrlash faoliyatidan dalolat beradi.
Badiiy asarlar - ertaklar, hikoyalar, she’rlarni teatrlashtirish usuli - bu bolalarning ularga tarbiyachi o’qib bergan asarlarni o’sha shaxslar nomidan qayta aytib berish usullaridir.
Boshqa shaxslar nomidan qayta hikoya qilib berish uchun dialogik nutqni o’z ichiga olgan asarlardan foydalangan ma’qul. Ularni qayta hikoya qilib berish bolalarning og’zaki nutqini, xususan, murojaat, sanash, xayratlanish, xayron bo’lish intonatsiyalarini takomil- lashtirish imkonini beradi; nutq emotsional jihatdan yanada boyiydi - u personajlarning axvolidan kelib chiqqan holda gox xursand, gox qayg’uli va gox iltijonamo jaranglaydi.
Bolalarga og’zaki dialogik nutqni o’rgatish jarayonida teatrlashtirilgan tomosha, qo’g’irchoq teatri kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bolalar ham ijrochi, ham tomoshabin sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Sahnalashtirish o’yini - bu bolalarning badiiy asarni uning qahramonlari obrazlarida qayta hikoya qilib berishlari; bolalarning matnni erkin qayta aytib berishlari va bolalarning syujetli-rolli o’yinlaridir.
Syujetli-rolli o’yinlarda bolalarga birinchi navbatda, o’z nutqida ertak matnidan chetga chiqishga ruxsat beriladi. Tarbiyachi ularni faqat grammatika yoki leksikada adabiy so’zlashuv nutqi me’yorlaridan chekingan xollardagina to’g’rilaydi; o’yin chog’ida fonetik xatoliklarga yo’l qo’yilganida uni to’g’rilash shart emas.
Teatrlashtirilgan tomoshalar sahnalashtirish o’yinlaridan shunisi bilan farqlanadiki, unda badiiy asar matnini yoddan biladigan bolalar ishtirok etadilar, ularning bu chiqishdan ko’zlagan maqsadi - o’z tinglovchi do’stlarining ko’nglini olishdir; bu tomoshada bolalar teatr kostyumlarida (maska qalpoqchalar va boshqa kiyimlar) chiqadilar.
Qo’g’irchoq teatri - bu syujetli «rejissyorlik» o’yinning har xil turlaridir: bolalar bir vaqtning o’zida oddiy o’yinchoqlar (o’yinchoqlar teatri), petrushkalar (qo’l barmoqlariga kiyiladigan qo’g’irchoqlar, suratlar qirqimlari va x.k.)ni asar qahramonlari rolini o’ynashga majbur qilganliklari holda badiiy asar matnini rollar bo’yicha so’zlaydilar.
Qo’g’irchoq tearti shakli quyidagilardir: o’yinchoqlar teatri, petrushkalar teatri, «barmoqlar» teatri, soya teatri, stol teatri, flanelegraf.
Bolalar nashriyotlari badiiy asarlarni sahnalashtirish uchun xalq ertaklariga siluetlar; teatr-kitoblar; panorama-kitoblar kabi turli ko’rinishdagi ko’rgazmali qo’llanmalarni chop etmoqdalar.
Yuqorida sanab o’tilgan qo’g’irchoq teatri turlari maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar nutqini faollashtiruvchi metodik vositalar sifatida foydalaniladi: bolalar pedagog yordamida, katta guruhlarda esa o’zlari mustaqil ravishda qo’g’irchoqlarga, qirqilgan rasmlarga rejissyorlik qiladilar, ular nomidan ishtiyoq bilan so’zlaydilar va shu tariqa o’zlarining nutqiy ko’nikmalarini rivojlantiradilar.
Sahnalashtirish o’yini - maktabgacha yoshdagi har qanday bolaning teatrlashtirilgan chiqishidir.
Bolalarniing og’zaki nutq ko’nikmalarini o’zlashtirishining borishiga qarab, ularning savollarga javoblari yanada aniq, mulohazali va mazmunli bo’ldib borishi lozim.
Suhbat jarayonida bolalar bilan so’zlashuvning jonliligi ko’p jihatdan og’zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo’lgan grammatik tuzilmalarining turlichaligi bilan bog’liqdir.
Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so’zdan iborat bo’lgan javob berishlari mumkin (Sizga ertak yoqdimi - Xa.). Bolalarni keng qamrovli javoblarga savollarni to’g’ri qo’yish orqali yo’naltirish zarur: «Baxorda ob-havo ko’proq qanday bo’ladi? Bu xaqda aytib bering».
Bolaga mana bunday ko’rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil javob ber (ammo to’liq javob bilan emas)», ulardan so’rash mumkin: «Kim qisqa javob bera oladi (yoki o’rtog’ingizdan chiroyliroq javob bera oladi»). Zarur holatlarda pedagog qo’yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish qilishi mumkin.
Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko’nikmalarini shakllantirish zarur.