Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

iboraviy va mantiqiy urg’ular - aytilgan fikr mazmunidan kelib chiqqan holda pauzalar, ovozni balandlatish, so’zlarni talaffuz qilishdagi zo’riqish va uzoqligi bilan ajratish;

nutq tembri - (tovush tembri va ovoz tembri bilan aralashtirib yuborilmaslik) tovushning ekspressiv-emotsional buyoqlari (qayg’uli, quvnoq, xazin tembr).

Ifodalilikning ushbu vositalari yordamida muloqot jarayonida fikrlar va iboralarni, shuningdek emotsional-iroda munosabatlarini aniqlashtirish amalga oshiriladi. Intonatsiya tufayli fikr tugallangan tusga ega bo’ladi, aytilgan fikr asosiy ma’noni o’zgartirmagan holda qo’shimcha ma’noga ega bo’lishi mumkin. SHuningdek, aytilgan fikr mazmuni ham o’zgarishi mumkin.

Ohang jihatidan ifodali bo’lmagan nutq odatda, tinglash qobiliyatining sustligi, nutqni tinglash qobiliyatining yetarli darajada rivojlanmaganligi, noto’g’ri nutqiy tarbiyalash, nutqdagi turli nuqsonlar (dizartriya, rinolaliya va boshq.) oqibatida yuz berishi mumkin.

Bola o’z nutqida turli his-hayajon va kechinmalarini tinglovchiga yetkazish uchun ifoda vositalarini to’g’ri qo’llashni bilishi lozim. Tarbiyachi nutqi his-hayajonga to’liq bo’lishi hamda intonatsion ifodalilik namunasi bo’lib xizmat qilishi lozim.

Intonatsion ifodalilikka doir ishlar asosan taqdid yo’li bilan amalga oshiriladi. Tarbiyachi she’rlarni yod olishda, hikoya qilib berishda o’zi ham nutqning ifoda vositalaridan foydalanadi va bola nutqining ifodaliligiga e’tiborni qaratadi. Bolalar tarbiyachining to’g’ri, ifodali nutqini eshitgani sayin asta-sekin mustaqil nutqda zarur intonatsiyalarni qo’llay boshlaydilar.

Nutqning tovush madaniyatiga doir barcha ishlar bo’limlari o’zaro bir-biriga bog’liq bo’ladi. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashga doir o’yinlar va mashg’ulotlarni muntazam hamda izchil ravishda amalga oshirish uchun unga «jonli» ovoz ustidagi ishlar asos qilib olinishi lozim. Har bir yosh bosqichida materialni asta-sekin murakkablashtirib unga nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashga doir bo’limlarni kiritgan holda uni murakkablashtirib borish darkor.