O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent – 202

Transport va logistika tizimi
 
- transport va logistika infratuzilmasi ob'ektlari va 
sub'ektlari to‘plami, ular orasidagi moddiy, moliyaviy va axborot oqimlari bilan birga, 
tovarlarni tashish, saqlash, taqsimlash funktsiyalarini bajaradi, shuningdek tovar 
oqimlarini axborot va huquqiy qo‘llab-quvvatlaydi. 
Transport va logistika tizimlari quyidagilar bilan tavsiflanadi 
faoliyatining 
maqsadi
 
: 
Foyda va likvidlik bilan foyda ko‘rinishida ifodalanadigan moliyaviy maqsadlar; 
Alohida birliklarning umumiy unumdorligi va unumdorligi bilan ifodalanadigan 
ishlab chiqarish va texnik maqsadlar, ishlab chiqarish jarayonida alohida davrlarni 
minimallashtirish; 
Texnik samaradorlik, ya'ni ishlab chiqarishning texnik parametrlari va 
resurslarning intensivligi va boshqalar. 
Transport elementlari 
logistika tizimi
 
yuk egalari va tovarlarni etkazib berish 
jarayonini ta'minlaydigan har xil transport turlari bo‘lishi mumkin. Bunday holda, 
terminal tizimlari alohida ahamiyatga ega. 
Transport-logistika tizimlarini yaratish potentsial sheriklar, shu jumladan 
raqobatchilar (transportning har xil turlari, ekspeditorlik tuzilmalari va boshqalar) bilan 
integratsion aloqalarni rivojlantirishni nazarda to‘tadi. 
Transport faoliyati barqarorligini oshirish uchun hozirgi vaqtda xarajatlarni 
kamaytirish, transport jarayonini boshqarishni takomillashtirish, mehnat, moliyaviy va 
moddiy resurslar me'yorlarini asoslab berish muammolarini hal qilish zarur. Raqobat 
muhitida transport integratsiyasining yangi shakllarini izlash alohida ahamiyatga 
ega, 
bojxona organlari
, ekspeditorlar, yuk egalari va yuklarni etkazib berish logistika 
zanjirining boshqa ishtirokchilari. 

---

631
Yangi transport-logistika tizimlarini yaratishda va ularning ishlash jarayonini 
modellashtirishda mulkni boshqarishda "reaktiv" emas, balki "faol" usulni qo‘llash 
kerak. Bunday holda, infratuzilmani boshqarishda transport-logistika tizimlarini 
rivojlantirishning uzoq muddatli istiqbollari hisobga olinadi va nafaqat transport 
bozoridagi vaziyat o‘zgarishiga reaktsiya. Strategik rejalashtirish vazifasiga transport 
oqimining pasayishi paytida ekspluatatsiya xarajatlarining pasayishi va qayta ishlangan 
yuk oqimlari hajmining oshishi paytida ishonchlilikning oshishini ta'minlaydigan 
standartlarni aniqlash ham kiradi. 
Transport xizmatlari ko‘rsatishni tartibga soluvchi qonunlar va me’yoriy 
hujjatlar tizimi
 
Transport faoliyati turli ko‘rinishdagi va turli shakllarga ega bo‘lgan 
mulkchilikdagi va jismoniy shahslar va korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarni 
qamrab oladi. 
Aniq transport turlariga taalluqli milliy huquq normalariga transport ustavlari va 
kodekslari kiradi. Hozirgi kunda davlatimizda quyidagi ustav va kodekslar mavjud: 

Avtomobil transporti nizomi; 

Temiryo‘l transporti nizomi; 

Havo transporti kodeksi. 
Halqaro aloqalarda har bir transport turi bo‘yicha ko‘p sonli halqaro bitimla 
rtuzilgan bo‘lib, u transport konvensiyalari deb nomlanadi. 
Temiryo‘l transporti. Temir yo‘l transportida quyidagi asosiy konvensiya va 
bitimlar amal qiladi: 

Temir yo‘l transporti dahal qarotashishlar haqida konvensiya (1980 y.); 

Temir yo‘l transportida halqaro yuktashish haqida bitim (1953 y.); 

Chegara orqali yuk larni temir yo‘lda tashishni osonlashtirish haqidagi halqaro 
konvensiya (1952 y.) Va boshqalar. 
Temir yo‘l transporti samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan faoliyatda temir 
yo‘llar halqaro ittifoqi (mejdunarodniy soyuz jeleznыx dorog- msjd) muhim 
ahamiyatga ega. U 1992 yilda genuyeda halqaro iqtisodiy konferensiyaning qarori 
bilan yaratilgan. Msjdning maqsadi - halqaro yo‘nalishlarda tashishlarni amalga 
oshiruvchi temir yo‘llarni qurish sharoitlarini yahshilash, ularni muvofiqlashtirish va 
standartlashtirish, milliy temir yo‘l ma’muriyatlari bilan aloqani yahshilashdan iborat. 
Avtomobil transporti. Avtomobil transportida quyidagi asosiy konvensiya va 
bitimlar amalqiladi: 

1956 yilda jenevada imzolangan yuklarni halqaro tashish shartnomasi haqidagi 
konvensiya; 

1973 yilda imzolangan avtomobillarda halqaro yuk va passajirlarni tashish 
shartnomasi haqidagi konvensiya; 

1975 yildagi halqaro avtomagistrallar haqidagi yevropa bitimi; 

---

632

1957 yilda imzolangan va 2003 yilda qayta tahrirdan o‘tkazilgan havfli 
yuklarni halqaro yo‘llarda tashish haqidagi yevropabitimi (dopog); 

1975 yilda yuklarni tashishda halqaro yo‘llarda tashish kitobchasini qo‘llash 
haqidagi bojhona konvensiyasi (mdp). 
Bmt yevropa iqtisodiy komitetining ichki transport komiteti (komitet 
povnutrennomu transportu – kvt) 1948 yilda barcha turdagi ichki transportlar 
sohasida hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan. Unga barcha bmt 
yevropa iqtisodiy komitetiga a’zo davlatlar a’zo hisoblanadi. 
Ichki transport komitetining faol ishtiroki va yordami bilan halqaro tashuvlarni 
soddalashtirish, unifikasiyalash va milliy me’yorlarni yahshilash borasida birqator 
konvensiya va bitimlar, tavsiyalar ishlab chiqilgan. Faqatgina avtomobil transporti 
sohasida ichki transport komiteti 40 ga yaqin halqaro konvensiya va bitimlar, tv 
konstruksiyasi haqidagi 50 yaqin qoidalar ishlab chiqilgan.
Ichki transport komiteti faoliyatida halqaro avtomobillar harakati va yuk hamda 
passajirlarni tashishni tashkil etish bo‘yicha barcha masalalar yoritib berilgan. Bmt 
yevropa iqtisodiy komitetining ichki transport komiteti tomonidan ishlab chiqilgan va 
maqabulqilingan me’yoriy hujjatlar asosida halqaro aloqalarda yuk va passajirlarni 
tashish bo‘yicha ikki tomonlama bitimlar tuziladi. 
Avtomobil transporti halqaro ittifoqi (mejdunarodniy soyuz avtomobilnogo 
transporta – msat) ga 1948 yilda yevropa avtomobil yo‘llari va avtomobil transporti 
assosiasiyasi tomonidan asos solingan. Uning shtab-kvartirasi jeneva shahrida 
joylashgan. Msatning asosiy maqsadi – avtomobillarda tashuvchilarning manfaatlari 
asosida avtomobillarda halqaro tashuvlarni rivojlantirishga imkoniyat yaratishdir. 
Msatga 45 ta davlatning 150 dan ortiq assosiasiyalari kiradi. Uning asosiy 
yo‘nalishlari: 

Halqaro avtomobillarda tashuvlarda davlat cheragalaridan o‘tish, soliq va 
yig‘imlarni qisqartirish yoki bekor qilish, mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini 
yahshilash, haydovchilar ishi va dam olishini tashkil etish va boshqalar; 

Muvofiqlashtirish va milliy va halqaro transportni rivojlantirish bo‘yicha 
tadbirlarni qo‘llab-quvvatlash; 

Ma’lumot va ahborotlarni materiallarini yaratish; 

Avtomobillarda halqaro tashish masalalari bo‘yicha tadqiqot natijalarini, msat 
a’zolari haqidagi ma’lumotnomalarni nashr qilish. 
Avtomobillarda halqaro yuklarni tashishda tijorat shartlarini aniqlash va tartibga 
solishda yuklarni halqaro yo‘llarda tashish shartnomasi haqidagi konvensiya 
(konvensiya o dogovore mejdunarodnoy dorojnoy perevozki gruzov – kdpg) asosiy 
hujjat hisoblanadi.
Bu konvensiya bmt yevropa iqtisodiy komitetining ichki transport komiteti 
doirasida 1961 yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, unda 25 ta davlat ishtirok etadi. Kdpg 
ning amaliy masalalari bilan msat shug‘ullanadi. 

---

633
Konvensiya avtomobillarda yuklarni tashishni tartibga solishda oliy yuridik 
kuchga ega bo‘lgan halqaro shartnoma hisoblanadi. Unga yevropaning barcha 
davlatlari va osiyo hamda afrikaning bir qator davlatlari a’zo. 
Bu konvensiyaning amal qilish doiralari: tashuvchining javobgarligi, tashish 
shartnomasini tuzish va bajarish, e’tiroz va da’volar, bir nechta tashuvchilar orqali 
tashishni tashkil etish va boshqalar. 
Havo transporti. Havo transporti xx asrning boshlarida paydo bo‘lib, u 
passajirlarni, pochta va yuklarni mamlakatlar va dunyoning yirik shaharlari orasida 
muntazam tashishlarni amalga oshirib kelmoqda. Tahminan 40 yil ichida halqaro 
liniyalarda passajirlarni tashish deyarli 42 baravarga ortdi. 
Havo transporti sohasida katta avtoritetga ega bo‘lgan halqaro tashkilot grajdan 
aviasiyasi halqaro tashkiloti hisoblanadi. Bu tashkilot 1947 yilda chikago 
konvensiyasi asosida bmt tomonidan tashkil etilgan bo‘lib, unga 150 davlat a’zo 
bo‘lgan. Shtab-kvatirasi monreal shahrida joylashgan. 
Uning asosiy vazifasi: 

Havo huquqi bo‘yicha halqaro konvensiya loyihalarini va boshqa hujjatlarni 
tayyorlash; 

Standartlarni ishlab chiqish va tasdiqlash, havo navigasiyasi havfsizligi turli 
muammolarini va atrof muhitni muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyanomalarni ishlab 
chiqish; 

Havo transporti bo‘yicha konkret muammolarni o‘rganish va natijalarni 
manfaatdor davlatlarga taqdim etish. 
Bundan tashqari “halqaro tranzit havo aloqalari haqida”, “halqaro havo tashuvlar 
haqida va “halqaro havo tashuvlariga taalluqli ayrim qoidalarni unifikasiya qilish 
haqida” gi konvensiyalar ham amal qiladi.
Ekspeditorlik va agentlik korxonalarida da’vo ishlarining tashkil etilishi 
Yuklarni tashish va transport xizmati ko‘rsatish bilan bog‘liq ekspeditorlik va 
agentlik tashkilotlarida shartnoma-huquqiy ishlar tijoratni amalga oshirishda 
firmaning mavqyeida alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Fuqarolik kodeksi yuklarni tashish shartnomasining bajarilishi, agentlik yoki 
ekspeditorlik xizmatlari bilan bog‘lik talablarni sud va arbitrajlik organlari orqali 
tartibga solishni ko‘zda to‘tadi. 
Kodekslarda va nizomlarda yuklarni tashishnida yuzaga keluvchi nizolarda 
tashuvchiga nisbatan da’vo qilish majburiyati ko‘zda tutilgan. 
O‘z vaqtida bir tomondan ikkinchi tomonga taqdim etilmagan yoki qonuniy 
noto‘g‘ri taqdim etilgan da’vo yuk jo‘natuvchi yoki qabul qiluvchini, ya’ni sud yoki 
arbitrajga shikoyat qilishdan mahrum etadi. 
Transportda qo‘llaniladigan da’vo – bu yuk jo‘natuvchi, qabul qiluvchi yoki 
ekspeditor tomonidan tashuvchiga tashish bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarmaganligi 
uchun haq to‘lashdir. Agar tashuvchi tashish bajarilmasdan oldin uni sifatli bajarish 
majburiyatidan o‘zini mustasno qilsa, ya’ni transport hujjatlarida yoki boshqa 

---

634
shartlarga ko‘ra (masalan, yukning massa yoki holatiga nisbatan “sifati va miqdori 
noma’lum”) da’vo ishlari ko‘rib chiqilmaydi.
Transport kodekslari va nizomlarda yuk jo‘natuvchi, qabul qiluvchi va 
tashuvchilarning turli ko‘rinishdagi talablariga ko‘ra ularning da’volarini ko‘rib 
chiqish va qondirish uchun tartib va muddatlari ko‘rsatilgan qoidalar ishlab chiqilgan. 
Har qanday transport korxonasida shartnoma-huquqiy xizmatdan tashqari shikoyat va 
e’tirozlar xizmati ham tashkil etilishi, unga yurist emas, balki korxona mansabdor 
shahslaridan biri mas’ul etib tayinlanishi kerak, chunki yuk jo‘natuvchi, qabul 
qiluvchi va tashuvchilar bilan ular o‘zaro aloqada bo‘ladilar. 
Kodeksga muvofiq da’vo yozma ravishda taqdim etilishi, tashuvchi esa uni 
olgandan so‘ng e’tirozni tasdiqlovchi hujjat taqdim etilmagan bo‘lsa ikki haftadan 
so‘ng uni ko‘rib chiqmasdan qaytarish huquqiga ega. 
Ekspeditorlik topshiriqnoma (dalolatnoma) sini rasmiylashtirish 
Tijorat dalolatnomasini tuzishdan maqsad yuk jo‘natuvchi, qabul qiluvchi va 
tashuvchi tomonidan tashish shartnomasi buzilganda moddiy javobgarlikka asos 
bo‘ladigan holatni tasdiqlashdan iborat. 
Bu dalolatnoma quyidagi holatlarda tuziladi: 
