O. A. Shermatov b. Z. Nosirov d. T. Islamova m. Ya. Qobulova d. B. Axmadaliyeva r. D. Imomov

20.1.4.G‘allachilikning rivojlanishi, hozirgi ahvoli va istiqbollari
O‘zbekistonda 15-20 turdagi madaniy g‘alla ekinlari 2,5-3 ming yillardan buyon ekiladi. Ammo, g‘allachilikning samaradorligidan to‘laroq foydalanish ayrim davrlarda keskin tafovut qiladi.
G‘alla yalpi mahsulotini ko‘paytirish omillaridan oqilona foydalanish natijasida sug‘oriladigan yer resurslaridan foydalanish hamda g‘alla ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining rentabellik darajasi ko‘tarildi. Masalan, 1990 yilda davlat buyurtmasi asosida sotilgan g‘allaning rentabelligi davlat va jamoa xo‘jaliklarida mos ravishda 48,7 va 55,1 % ni tashkil etadi.
Ammo, respublikada yetishtirilgan g‘alla unga bo‘lgan minimum talabni ham qondira olmadi. Uning non va omuxta yemga bo‘lgan talabining yarmidan ko‘prog‘i sobiq ittifoq umumdavlat fondi hisobiga to‘ldirilgan edi.
O‘zbekistonda mustaqil rivojlanish yillarida g‘allachilikni tezroq rivojlantirish kompleks chora-tadbirlari amalga oshirildi. Masalan, 2000 yilda 1990 yilga nisbatan g‘alla ekin maydoni 603,8 ming gektarga yoki 60 % ga kengaytirildi, uning hosildorligi mos ravishda 55 sentnYerga yoki 29 % ga, yalpi mahsulot miqdori esa 2017 ming tonnaga yoki 2,1 marta ko‘paydi. Axoli jon boshiga g‘alla ishlab chiqarish 1960 yilda 93 kilogrammdan, 2000 yilda 161 kg yoki 1,7 marta ko‘paydi.
2004 yilda respublika bo‘yicha 5800 ming tonna yalpi g‘alla hosili olindi. Uning ko‘payishi gektaridan olinadigan hosildorlikni oshirish hisobiga Erishildi. O‘rtacha hosildorlik 38 s, 1990 yilga nisbatan 13.7 s.ga yoki 56.4 foizga yuqori. Axoli jon boshiga 220 kg.ga yaqin g‘alla ishlab chiqarildi, unga bo‘lgan minimum talabning taxminan 50-60 % ga tengdir. Qayd etish zarurki, 2004 yilda jaxon mamlakatlari bo‘yicha jon boshiga 400 kg don ishlab chiqarildi. Kanada va AQShda uning hajmi mos ravishda 100 kg dan ortiqroqdir.
Respublika bo‘yicha ishlab chiqarilgan g‘allaning 80-85% ini bug‘doy tashkil qiladi. Axolining mahsulotlarga bo‘lgan talabi respublikada ishlab chiqarilgan. Chorva hayvonlarining to‘yimli don ozuqalariga bo‘lgan talabining 10 % i respublikada ishlab chiqariladi, qolgan qismi esa paxta kunjarasi, sheluxasi va boshqa qo‘shimcha hamda qoldiq sanoat mahsulotlari bilan to‘ldiriladi.
Respublikada keyingi 10 yilliklarda g‘alla ishlab chiqarishning holatini asosiy ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridan ham ko‘rish mumkin (1-jadval).
Chang qorakuyaga chidamligi yuqori, sariq va poya zangiga chidamli, dala sharoitida un shudring va septorioz kasalliklariga chidamli, boshoq fuzarioziga o‘rtacha chidamli, qo‘ng‘ir zang kasalligiga beriluvchan. Qurg‘oqchilikka chidamli, sovuqqqa chidamligi o‘rtachadan yuqori.
Moskvich. O‘rta bo‘yli 95-100 sm, yotib qolishga chidamli. O‘rtapishar, Turxili Lutescens. Navning don hosili potensial imkoniyati yuqori, gektaridan 73,2 sentnYer. Don sifati bo‘yicha “kuchli” bug‘doylar guruhiga kiradi.
Chang qorakuya, qo‘ng‘ir va sariq zang, boshoq fuzariozi kasalliklariga chidamli, sovuqqa chidamligi yuqori, qurg‘oqchilikka chiddamli.
Kuma. Past bo‘yli, bo‘yi 90-100 sm, yotib qolishga chidamligi yuqori. O‘rta Yertapishar. Turxili Lutescens. Hosildorligi gektaridan 100 sentner.
Don sifati ko‘rsatkichlari yuqori. Qo‘ng‘ir, sariq va poya zangi, septorioz, un shudring kasalliklariga chidamli, boshoq fuzarioziga o‘rtacha chidamli. Qishga chidamligi yuqori, qurg‘oqchilikka chidamli.
Nota. Past bo‘yli, 85-90 sm., yotib qolishga chidamli. Turxili Lutescens. Tezpishar. Navning don mahsuldorlik potensial imkoniyati o‘ta yuqori. Shimoliy Kuban qishloq xo‘jalik tajriba stansiyasida 3 yilda (2000-2002) o‘rta hosildorlik 100,4 sentnYerni tashkil etgan. Don sifati bo‘yicha «kuchli» don beradi.
Chang qorakuya va qo‘ng‘ir zang kasalligiga chidamligi yuqori, sariq, poya zangi hamda septorioz kasalligiga dala sharoitida chidamli, un shudring va boshoq fuzarioziga o‘rtacha chidamli. Qattiq qorakuya kasalligi bilan oz miqdorda kasallanadi. Sovuqqa va qurg‘oqchilikka chidamligi o‘rtacha.
Yesaul. Nav yarim pakana, bo‘yi 85-90 sm, yotib qolishga chidamli, o‘ta Yertapishar. Turxili YerythrospYermum. 1000 ta don vazni 42-44 gr. Hosildorligi 100 s/ga. Dondagi oqsil 14,6, kleykovina miqdori 29,2, donining sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha kuchli bug‘doy guruhiga kiradi.
Chang qorakuya, sariq zangi va un shudring kasalliklariga chidamli yuqori. Qo‘ng‘ir va poya zang kasalliklariga dala sharoitida chidamli. Septorioz kasalligiga nisbatan chidamli. Boshoq fuzariozi bilan o‘rtacha holda kasallanadi. Qattiq qorakuyaga beriluvchan. Sovuqqa chidamli,
Selyanka. Biologik kuzgi. Lyutessens turxiliga mansub. 1000 ta donining vazni o‘rtacha 41,0-44,5g. Nav o‘rtacha bo‘yli navlar guruhiga kiradi. O‘simlikning bo‘yi o‘rtacha 75-100 sm. Yotib qolishga, to‘kilishga chidamligi 4,5-5,0 ballgacha. Qishga chidamligi 4,5 – 5,0 ballga teng. Vegetasiya davri Respublikamiz janubiy viloyatlarda 190 kun,boshqa viloyatlarda o‘rtacha 203-210 kun.
Hosildorligi respublikaning sug‘oriladigan yerlarida 58,3-65 s/ga. O‘zbekiston sharoitida navning texnologik va non yopish sifati yaxshi.
Qattiq bug‘doyning davlat reyestriga kiritilgan quyidagi navlarini mintaqa tuproq iqlimiga mos holda ekish mumkin:
Makuz-3. Doni o‘rtacha kattalikda, oval-silindrsimon, sariq limon rangli, sayoz ariqchali. 1000 ta donning vazni 38,4-39,1g. O‘rtaYertapishar 180-200 kunda pishadi. Qishga chidamligi yaxshi, 5,0 ball. 2000-2004 sinov yillarida o‘rtacha don hosildorligi 48,5-59,9 s/ga.
Navning texnologik va makaronboplik sifati yaxshi.
Karlik-85. Melyanopus turxiliga mansub. Biologik bahorgi. Doni o‘rtacha kattalikda, to‘q sarg‘ish, dumaloq, sayoz ariqchali. 1000 ta donning vazni 38,4-45,8 g.
Past bo‘yli navlar guruhiga mansub. O‘rta Yertapishar, vegetasiya davri 181-209 kun. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshli, 5,0 ball. Hosildorligi sug‘oriladigan yerlarda 40,8-59,5; lalmikorlikda 26,0 s/ga. Navning texnologik va makaronboplik sifati yaxshi.
Istiqlol. Melyanopus turxiliga mansub. Biologik bahori. Doni yirik, oq, ariqchasi o‘rtacha oval-cho‘zinchoq. 1000 ta donning vazni 44,5-47,5 g.
Bo‘yi o‘rtacha balandlikda. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshligi 5,0 ball. Qishga chidamli. O‘rtacha hosildorligi 45,2-47,4 s/ga. Vegetasiya davri 198-204 kun.
Yaxshi texnologik va makaronboplik ko‘rsatgichiga ega.
Krupinka. Leukurum turxiliga mansub. Doni yirik, oq, shishasimon, chuzinchoq, 1000 ta donning vazni 45-49 g, naturasi 780-820 g/l.
Nav yarimpakana (balandligi 80-85 sm), yotib qolish va to‘kilishga bardoshli. Qishga va qurg‘oqchilikka chidamligi o‘rtacha. O‘rtapishar. Sariq va qo‘ng‘ir zang hamda un shudring kasalliklariga chidamligi bilan xarakterlanadi.
Texnologik va makaronboplik sifati yaxshi.
Leukurum-21. Biologik bahori, leukurum turxiliga mansub. 1000 ta donning vazni 39,0 - 45,0 g. Past buyli navlar guruhiga mansub. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshli 5,0 ball. Nav o‘rta Yertapishar, O‘zbekiston sharoitida 210-220 kunda pishadi.
Hosildorligi sug‘oriladigan yerlarda 38,0-48,3 s/ga, makaron va yorma sifati yaxshi.
Lalmikorlikda yumshoq bug‘doy navlaridan quyidagilar ekiladi:
Zumrad. Grekum turxiliga mansub. Biologik kuzgi. 1000 ta donning vazni 38,5 -44,9 g. O‘rtapishar, vegetasiya davri 246 kun. Nav qishga chidamli, yotib qolish va to‘kilishga bardoshligi 5 ballga teng. Qurg‘oqchilikga chidamli.
Hosildorligi 16,6-22,7 s/ga. Non yopish sifati qoniqarli: kleykovina miqdori 25,0 foiz, oqsil 9,3 foiz, nonning ko‘tarilishi hajmi 297 sm3. Umumiy non yopish bahosi 3,0 ball.
Krasnovodopad-210. YeritrospYermum turxiliga mansub. Biologik kuzgi. 1000 ta donning vazni 35,8-40,0 g. Yertapishar, vegetasiya davri o‘rtacha 143-177 kun. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshligi 5,0 ball. Qurg‘oqchilikga chidamli. Hosildorligi 15,9-29,1 s/ga. Navning texnologik va non yopish sifati yaxshi: Kleykovina miqdori 26,0-27,0%, oqsil -13,4 %, un chiqishi 70,0 %, umumiy non yopish bahosi yaxshi, 4,2 ball.
Ko‘kbuloq. YeritrospYermum turiga mansub. Duvarak. Biologik kuzgi. 1000 ta donning vazni 38,9- 45,0 g. O‘rtapishar, o‘suv davri o‘rtacha 235 kun.
Qishga chidamli. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshligi 5,0 ballga teng. Qurg‘oqchilikga chidamli. Hosildorligi 15,1-9,1 s/ga.
Respublika non inspeksiyasi laboratoriyasining ma’lumotiga ko‘ra navning non yopish sifati qoniqarli: oqsil 9,8 foiz, kleykovina miqdori 25,0 foiz, nonning ko‘tarilishi hajmi 229 sm3. Umumiy non yopish bahosi 3,8 ball.
Oq bug‘doy. Grekum turxiliga mansub. Duvarak. (biologik bahori). Boshog‘i urchuqsimon, oq, o‘rtacha uzunlikda va zichlikda. 1000 ta donning vazni 38,5 dan 45,0 g gacha.
O‘rtapishar, o‘suv davri o‘rtacha 190-200 kun. Qishga va qurg‘oqchilikga chidamli. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshli. Doni yirik. Hosildorligi gektaridan 16,3-18,8 s/ga.
Respublika non inspeksiyasi laboratoriyasining ma’lumotiga ko‘ra navning texnologik va non yopish sifati yomon emas: oqsil 9,8 foiz, kleykovina miqdori 25,0 foiz, un chiqishi 62,5 foiz. Nonning ko‘tarilish hajmi 329 sm3. Umumiy non yopish bahosi yaxshi 4,0 ball.
Sanzar-6. YeritrospYermum turxiliga mansub. Duvarak. Biologik kuzgi. Boshog‘i prizmasion, o‘rtacha uzunlikda va zichlikda. 1000 ta donning vazni 37 dan 45 g gacha. Yertapishar. Vegetasiya davri 145 dan 177 kungacha. Yotib qolishga, to‘kilishga, qurg‘oqchilikka va qishga chidamli.
Hosildorligi 17,7-23,4 s/ga. Navning texnologik va non yopish sifati o‘rtacha: oqsil miqdori 8,5 foiz, kleykovinasi 27,0 foiz, Un chiqishi 71 foiz, nonning ko‘tarilish hajmi 294 sm3. Umumiy non yopish bahosi o‘rtacha 3,0 ball.
Tezpishar. YeritrospYermum turxiliga mansub. Duvarak. 1000 ta donning vazni 36,3 dan 40,7 g gacha. Nav tezpishar, vegetasiya davri 143-177 kun. Yotib qolish va to‘kilishga bardoshli. Qishga va qurg‘oqchilikga chidamli 5,0 ball.
Hosildorlik 15,6-21,8 s/ga. Respublika non inspeksiyasi laboratoriyasining ma’lumotiga ko‘ra navning texnologik va non yopish sifati o‘rtacha: oqsil miqdori 9,1 foiz, kleykovinasi 27,0 foiz, un chiqishi 75 foiz. Nonning ko‘tarilish hajmi 307 sm3. Umumiy non yopish bahosi o‘rtacha 3,5 ball.
Surxok-5688. YeritrospYermum turxiliga mansub. Duvarak. Doni yirik, 1000 ta donning vazni 37,2-43,5 g. Vegetasiya davri kuzda ekilganda 174-180 kun, bahorda ekilganda – 80 kun. O‘rtacha hosildorlik gektaridan 18,6-19,6 sentnYer; bahorgi ekish muddatida – 10,4 sentnYer.
Navning to‘kilishga bardoshligi 5,0 ballga teng, qurg‘oqchilikka chidamligi o‘rtacha 4,3 ball, yotib qolishga chidamligi 4,0 ball.
Navning texnologik va non yopish sifati o‘rtacha: oqsil miqdori 8,5-11,3 %, kleykovinasi 22,5 %, un chiqishi 69,6 %, umumiy non yopish bahosi qoniqarli 3,0-3,3 ballga teng.
Yuqoridagi nomlari va tavsiflari keltirilgan navlarda rejalashtirilgan hosilga, tuproqning agrokimyoviy ko‘rsatgichlariga, o‘simlikning nam bilan ta’minlanish darajasiga qarab mineral va organik o‘g‘itlar miqdori aniqlanadi. O‘zbekiston sharoitida sug‘oriladigan yerlarda 1 tonna bug‘doy va shunga muvofiq somon hosili olish uchun, tumanlashtirilgan navlarga 34-37 kg. azot, 11-12 kg. fosfor, 23-25 kg. kaliy solinadi. Odatda ulardan foydalanish darajasi ob-havo, tuproq sharoiti, navning biologik hususiyati, ekish muddati, tup qalinligi va boshqa omillarga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin.
Respublikada mustaqillik yillarida, o‘zimizda yaratilgan (2010-2014 yillarda)g‘allaning quyidagi navlari rayonlashtirilgan:
ya’ni, kuzgi yumshoq bug‘doynin:Asr-434.UZ.2013 y., Baxmal 97 UZ.2012 y.,Matonat-434. UZ.2010 y., Omad -434. UZ.2012 y., Saidaziz-316. UZ.2010 y.,Turkiston-319. UZ.2011 y., Yaksart-319. UZ.2014 y. va
kuzgi qattiq bug‘doyning: Javoxir - 5.UZ.2011 y. va
bahorgi yumshoq bug‘doyning: Bahor-5.UZ.2013y.navlari rayonlashtirilgan.
Mustaqillik yillarida g‘allachilik urug‘chiligi bilan shug‘ullanuvchi ilmiy tadqiqot instituti xodimlarini rag‘batlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 27 sentyabrdagi PQ–1621-sonli «2012 yil hosili uchun kuzgi boshoqli don ekinlarini ekish, navlarni joylashtirish va xarid qilishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq, don va dukkakli don ekinlari ilmiy tadqiqot instituti va uning filiallariga, urug‘chilik hamda boshqa xo‘jaliklardan davlat resursiga xarid qilinadigan urug‘lik don uchun nav ustamalaridan 3 foizgacha ajratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi birgalikda 2012 yil 30 may,3/1-sonli “Don va dukkakli don ekinlari ilmiy tadqiqot instituti va uning filiallariga, urug‘chilik hamda boshqa xo‘jaliklardan davlat resursiga xarid qilinadigan urug‘lik don uchun nav ustamalaridan 3 foizgacha ajratish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”qarori qabul qilindi.Unga binoan ishlab chiqilgan Nizomda don va dukkakli don ekinlari ilmiy tadqiqot institutining maxsus hisob varag‘iga o‘tkazilgan, davlat resurslari uchun xarid qilingan urug‘liklarning avlodlari bo‘yicha to‘lanadigan ustamadan jamg‘arilgan 3 foizgacha mablag‘ 100 foiz deb hisoblanib, quyidagi tartibda taqsimlanish belgilab qo‘yildi:
30 foizi — Don va dukkakli don ekinlari ilmiy tadqiqot institutining seleksiya va urug‘chilik sohasidagi ishlarini yaxshilash hamda uning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash uchun;
50 foizi — Don va dukkakli don ekinlari ilmiy tadqiqot institutining hududiy filiallarining seleksiya va urug‘chilik sohasidagi ishlarini yaxshilash hamda uning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash uchun;
10 foizi — boshoqli don ekinlarining mahalliy va xorijiy navlari urug‘ini yetishtiruvchi ilmiy muassasalar – navlar originatorlarini, seleksiya va urug‘chilik sohasi olimlarini hamda urug‘lik sifatini ta’minlashda ishtirok etuvchi tashkilotlarni rag‘batlantirish uchun;
10 foizi — boshoqli don urug‘chiligiga ixtisoslashgan xo‘jaliklarning rahbar va mutaxassislari malakasini oshirish, ularni zarur o‘quv qo‘llanmalar bilan ta’minlash, o‘quv-amaliy seminarlar tashkil etish xarajatlari uchun.
Demak, urug‘chilik bilan shug‘ullanuvchi ilmiy tadqiqot institutlar va uning filiallari, shuningdek seleksionYer-olimlarning
yangi navlar yaratish ustida faoliyat olib borishlari uchun ham moddiy-texnika bazasi, ham ularni moddiy rag‘batlantirish borasida ijobiy ishlar amalga oshirildi.