O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

Intuitsiya. Intuitsiya inson hayotida alohida fenomenal va murakkab 
faoliyat bo’lib, inson ruhiy faoliyatida, ya’ni ijodiy mehnatda, xususan, ilmiy 
ijodda katta rol o’ynaydi
11
. Shu bilan birga u ijodiy izlanishda xotira, tafakkur va 
obrazli tasavvur bilan aloqada bo’ladi. Ba’zi ijodkorlar fan va san’atda umuman 
yangi kashfiyotlar qilib, ko’pincha o’zi ham buni qanday qilganini bilmaydi. 
Shunday qilib, ijodiy faoliyatda yangi fikrning qanday paydo bo’lishini, biz sun’iy 
yo’l bilan bilolmaymiz. Chunki yangi fikr bu asl (original) tushunish, shaxsiy 
nuqtai nazar (bir qator so’zlar emas, balki taassurotlar, ongimizda har soniya 
o’tadigan hodisadir –Z.Q.) bo’lib, u kamdan-kam hollarda inson miyasiga quyulib 
keladi, ehtimol hayotda bir necha marta kelgan bo’lishi ham mumkin. Darhaqiqat, 
aytishimiz mumkinki, agar odam o’zini fikrlashga majbur qilishning yo’lini 
bilganda edi, hamma daho bo’lib ketgan bo’lar edi. 
Intuitsiya – haqiqatni mantiqiy dalillar yordamisiz, bevosita anglab yetish 
qobiliyatidir. U doim inson aqli va joni birgalikda amalga oshirgan katta ish 
mahsuli hisoblanadi. Shu ma’noda faqat iste’dodli, mehnatkash va tirishqoq 
odamlargina intuitiv bilishga qodir.
Intuitsiya muammosi falsafa va tabiatshunoslik tarixida har xil, ba’zan bir-
birini istisno etuvchi yondashuvlar, nuqtai nazarlar va tasavvurlar bilan 
tavsiflanadi. Antik falsafadayoq bu muammo atrofida keskin bahslar bo’lgan. 
Ioniya falsafasi namoyandalari intuitsiyaga bevosita bilim, sezgi a’zolari orqali 
bilish shakli deb qaragan bo’lsalar, eley maktabi vakillari, shuningdek Levkipp va 
Demokrit bevosita bilim va sezgi a’zolari orqali bilishni rad etganlar, sezgilarni 
soxta deb e’lon qilganlar. Suqrot talqinida intuitsiya «daymoniy» yoki «predmet 
g’oyasiga egalik»dir. Platon ham hissiy bilishni haqiqat emas deb hisoblagan.
Yangi davrda Dekart, Spinoza, Leybnits intellektual intuitsiya haqidagi 
ta’limotni yaratdi. Dekart intuitsiya deganda sezgilarning omonat guvohligi va 
tartibsiz xayolning aldamchi mulohazasiga bo’lgan ishonchni emas, balki teran va 
zehnli aqlni tushunadi. Spinoza intuitsiyani narsalarning mohiyatini qamrab 
10
Popper K.R.Logika I rost nauchnogo znaniya. М., 1983. 25 s. 
11
Tibido L.Vrojdennaya intuitsiya - М.: Ripol Klassik, 2006. - 320 s. 

---

21 
oluvchi eng ishonchli bilish deb hisoblaydi. Sensualistlar sezgi darajasidagi 
intuitsiyani targ’ib qiladi, sezgi a’zolari orqali, bevosita bilishni birinchi o’ringa 
qo’yadi. J.Lokk fikriga ko’ra, aql – sezgi a’zolari faoliyatining haqiqiy natijalarini 
uzluksiz qayd etuvchi ko’zgu, xolos. Bilishning bu tomonini rad etib bo’lmaydi: 
aql shu tomonga o’z e’tiborini qaratgani zahoti u, xuddi quyoshning yorqin nurlari 
kabi, o’zini bevosita idrok etishga majbur qiladi. Ikkilanish, shubhalanish, 
o’rganishga hech qanday o’rin qolmaydi: aql shu zahoti uning yorqin nurlari bilan 
to’ladi, isbotlash yoki o’rganishga muhtoj bo’lmaydi, biroq haqiqatni faqat unga 
o’z e’tibori qaratilganligi tufayli idrok etadi. Muammoni o’rganishga nemis 
klassik falsafasi muhim hissa qo’shdi. Kant intellektual intuitsiya qobiliyatini inkor 
etib, sof apertsepsiya g’oyasini ilgari suradi. Biroq keyinchalik Fixte Kantning sof 
apertsepsiyasi amalda intellektual intuitsiyaning o’zi ekanligini, u Dekart, Spinoza 
va Leybnitsning amalda mavjud narsalarni bilish qobiliyati sifatida qaralgan 
intellektual intuitsiyasidan Kantda intuitsiya faoliyatni bilishga qaratilganligi bilan 
farq qilishini ko’rsatdi. Fixtening o’zi intellektual intuitsiyani amalda mavjud 
narsalarni emas, balki mutlaq narsalar faoliyatini bilish sifatida tushunadi. Shelling 
Kant-Fixte yo’nalishini rivojlantirib, ularning ta’limotini o’zining transtsendental 
idealizmi – «substantsiyani bilish uchun» o’z naturfalsafasi bilan to’ldiradi, estetik 
tasavvurni birinchi o’ringa qo’yadi. O’tmish ratsionalistlaridan farqli o’laroq, u 
intuitsiyaning sabablarini idrok emas, balki aql faoliyatidan qidiradi. Gegel o’z 
o’tmishdoshlarining intellektual intuitsiya haqidagi ta’limotlariga tanqidiy 
yondashib, bilish mantig’i, nazariyasi sifatida dialektikani ishlab chiqadi. U 
falsafani tafakkur faniga aylantiradi, uning sof tafakkurga asoslangan mantiqiy 
oqilona tizimini yaratadi, shu sababli uning ta’limotida intellektual intuitsiya 
o’rnini dialektika egallaydi.
XX asr boshida har xil maktablar: Gusserlning fenomenologik intuitsiya 
(reduksiya), Bergsonning intuitivizm, Freydning ong osti intuitsiyasi va boshqa 
yo’nalishlar yuzaga keldi. Bu maktablar intuitsiyani bilishning instinkt, ong osti 
hodisasi, diniy e’tiqod va hokazolarni o’zida uyg’unlashtirgan irratsional harakati 
sifatida tushunadi. Bu yo’nalishlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular 
dunyoni ilmiy bilishda aqlning, tushunchalar vositasida tafakkurning rolini 
kamsitadi. Tafakkur o’rniga predmetni keraksiz ratsionalistik mulohazalarsiz «asl 
holicha» qamrab olish imkonini beruvchi intuitsiya qo’yiladi. Bugungi kunda 
irratsionalizm g’oyalarini ekzistentsializm, neopozitivizm va hozirgi zamon 
falsafasining ayrim boshqa yo’nalishlari rivojlantirmoqda. Masalan, ekzistentsialist 
Xaydegger fikriga ko’ra, «ekzistentsiya»ni mantiqiy tushunish mumkin emas. 
Yaspersda e’tiqod, intuitiv tarzda qaraladigan mistik «vahiy» birinchi o’ringa 
qo’yiladi. Marsel «abstraktsiyalar ruhi»ga qarshi ayovsiz kurashni targ’ib qiladi. 
Inglizlar Ross, Mur, Richard moddiy narsalarni bilishning sezgi va aql darajalarini 

---

22 
chetlab o’tib, qandaydir mistik intuitsiya yordamida, bevosita bilish mumkinligini 
isbotlashga harakat qiladi. Shunday qilib, o’tmishda faylasuflar intuitsiya deganda 
insonning haqiqiy borliqni bilish qobiliyatini tushungan, ularning ayrimlari 
(Spinoza) intuitsiyaga aqlning oliy ko’rinishi sifatida yondashgan bo’lsalar, hozirgi 
intuitivistlar aqlning, tafakkurning rolini kamsitadilar yoki inkor etadilar, alogizm 
va mistik irratsionalizmni targ’ib qiladilar. Mantiq sifatida tushuniladigan 
dialektika intuitsiyaning shakllanishi va uning natijalariga tanqidiy yondashilishiga 
imkoniyat yaratadi. Garchi intuitsiya deduktiv nazariyaning muhim bo’g’inlarini 
ko’rsatib bersa-da, u bizni ularni isbotlash zaruriyatidan xalos etmaydi. Bevosita, 
kutilmagan va anglab yetilmagan bilim sifatida intuitsiya quruq joyda emas, balki 
vazifalarni yechish, yechimni «intuitiv» topishni belgilaydigan muayyan asoslar 
mavjud bo’lgan holda yuzaga keladi. Biroq intuitsiya natijalarini bilimning tegishli 
shart-sharoitlar mavjud bo’lgan sohalarida tekshirish lozim. Masalan, matematika 
va fizikada olingan natijalarni faqat tajriba o’tkazish yo’li bilan tekshirish mumkin. 
Inson ruhiyati hissiy, oqilona va eydetik bilimning yangi shakllarini yaratish 
uzluksiz jarayoni sifatida amal qiladi. Ingliz olimi G.Uolles ma’naviy ijod 
jarayonlarining tayyorgarlik, yetilish, anglash va tekshirish quyidagi bosqichlarini 
qayd etgan. Ijodning muhim bosqichi – yangilikni intuitiv anglash, tushunib yetish. 
Intuitsiya – kutilmaganda bevosita olingan bilim. Inson bilimining jadal sur’atlarda 
rivojlanishi ijod qilishni o’rganish vazifasini qo’yadi. Ijodiy faoliyat hamda ta’lim 
metodlarini o’rganish haqidagi fan evristika deb ataladi. Ilmiy davralardagi 
suhbatlar, fikrlar almashinuvi, munozaralar, muammoli vaziyatlar tahlili – 
shaxsning ma’naviy, ijodiy qobiliyati rivojlanishiga ko’maklashadi. Intuitsiya va 
ijodni formal mantiq vositalari yordamida tavsiflash mumkin emas, biroq evristik 
metodlar orqali sub’ektning iste’dodi, xotirasi, zehni, tasavvurini safarbar etishni 
talab qiluvchi yangilik ustida izlanishlar olib boriladi. Induktiv tafakkur – 
hodisalarning bir qismini o’rganish orqali olingan bilimni hodisalarning butun 
turkumiga nisbatan tatbiq etish evristik usul hisoblanadi. O’xshashlik bo’yicha 
tafakkur 
ham 
evristik 
mushohada 
yuritishning 
haqiqatga 
erishishni 
kafolatlamaydigan, biroq oddiy faraz ham hisoblanmaydigan usulidir. Matematik 
modellashtirish ham evristik usul hisoblanadi. Fanning barcha tamoyillari evristik 
mazmunga ega. Masalan, fizikada muvofiqlik prinsipidan foydalaniladi: eski va 
yangi nazariya o’rtasida muvofiqlik bo’lishi kerak, yangi nazariyaning matematik 
apparati ma’lum darajada eski nazariyaga mos kelishi lozim. Falsafa evristik 
xususiyatga ega, shu sababli yuksak cho’qqilarni egallash intuitsiya va ijodni 
anglab yetishning ta’sirchan vositalaridan biri hisoblanadi.