O. E. Toshmurodov milliy kurashning nazariy asoslari

Harakatlarga o‘rgatishda yuzaga keladigan xatolar tarkibi 
Harakatlanishdagi xatolar
Harakatlar-
ning 
yetishmasligi 
sababli
O‘qitishdagi 
kamchilik 
sababli
Ruhiy 
gen
Sharoit-
larning 
g‘ayrita-
biiyligi 
sababli
Kutilmagan
Jismoniy 
sifatlarning 
yetishmasligi 
Noto‘g‘ri 
bajarish 
texnikasiga 
o‘rgatish 
Qoniqar-
siz o‘z-
o‘zini 
nazorat 
qilish 
Tashqi 
jismoniy 
sharoitlar 
xususiyat-
lari 
O‘z-o‘zidan 
ixtiyoriy 
Koordinatsiya 
yetishmasligi
O‘qitishdagi 
uslubiy 
xatolar
Ruhiy 
ta’sirlar
Sherik 
yoki raqib 
xususiyat-
lari
Kutilmagan 
tashqi 
omillardan 
kelib 
chiqqan

---

74 
Gavda 
tuzilishi 
xususiyatlari
Mos 
bo‘lmagan 
malakani 
ko‘chirish
Ishonch-
sizlik, 
xavotir-
lanish, 
qo‘rquv 
Tartibga 
solish 
xususiyat-
lari
Kutilmagan 
tashqi va 
ichki 
omillarning 
to‘g‘ri 
kelishidan 
paydo 
bo‘lgan
Malakaning 
qashshoqligi
Malakani 
qoniqarsiz 
nazorat 
qilish
Emotsio-
nal 
zo‘riqish 
va ruhiy 
toliqish
Ruhiy va 
harakat-
lanish 
ko‘rsatma-
sidagi 
kamchilik-
lar
Muntazam 
bo‘lmagan, 
kelib 
chiqishi 
noaniq
 
Mavzuni takomillashtirish uchun savollar va topshiriqlar 
1. Kurashchining texnik tayyorgarligiga ta’rif bering. 
2. Kurashchilarning umumiy va maxsus texnik tayyorgarligi 
o‘rtasidagi farq nimada? 
3. Kurashchining texnik mahorati deganda nima tushuniladi? 
4. Kurashchi texnik tayyorgarligini rivojlantirishning uchta 
bosqichini aytb bering. 
5. Kurashchi texnik tayyorgarligining har bir bosqichidagi 
asosiy vazifalar nimadan iborat? 
6. Kurash texnikasi, usullar, qarshi usullar va himoyalanishlar 
kabi tushunchalarga ta’rif bering. 
7. Texnik harakatlarni egallashda zarur bo‘lgan asosiy 
qoidalarni tushuntirib bering. 
8. Harakatlarga o‘rgatishda xatolar yuzaga kelishining asosiy 
sabablarini tushuntirib bering. 
 
 
 
 

---

75 
VI BOB. KURASHCHILARNING TAKTIK 
TAYYORGARLIGI 
 
6.1. Kurashchilarning taktik tayyorgarligining maqsadi va 
vazifalari 
 
Kurash taktikasi – bu musobaqalarda eng yaxshi natijaga 
erishish uchun yuzaga kelgan muayyan sharoitlarda texnik, jismoniy 
va 
irodaviy 
imkoniyatlardan 
maqsadga 
muvofiq 
holda 
foydalanishdir. Taktik tayyorgarlik kurashchilarda taktika sohasidagi 
zarur bilimlarni egallash, kurashni to‘g‘ri olib borishda ma’lum 
malaka hamda bilimlarni shakllantirish, shuningdek taktik mahoratni 
takomillashtirishga qaratilgan. 
Taktik 
tayyorgarlikning 
asosiy 
maqsadi 
kurashchida 
musobaqada g‘alabaga erishish yoki yuqoriroq natijani ko‘rsatish 
maqsadida kurash bellashuvini to‘g‘ri tashkil qilish hamda olib 
borish qobiliyatini tarbiyalashdan iborat. Kurash taktikasini egallash 
jarayonida bir qator xususiy vazifalar hal qilinadi. Kurashchi:
- musobaqa vaziyatini shunday qabul qilishi va tahlil qilishi 
lozimki, ushbu vaziyatdan kelib chiqadigan taktik vazifalarni tushuna 
bilishi hamda qisqa vaqt ichida uni xayolan va harakat bilan hal etishi 
zarur; 
- musobaqada o‘z kuchidan shunday foydalanishi kerakki, 
raqib ustidan g‘alaba qozonish maqsadida, uni oxirigacha safarbar 
qila olishi lozim; 
- to‘satdan o‘zgarib qolgan vaziyatlarda bellashuv rejasini 
mustaqil o‘zgartira olishi kerak. 
Taktik tayyorgarlikning asosiy vazifalari: 
- taktik bilimlarga ega bo‘lish; 
- taktik ko‘nikmalarni egallash; 
- taktik malakalarga ega bo‘lish. 
Taktika vositalariga qat’iy belgilangan harakat tuzilmasi va 
ularni namoyon qilish uchun zarur jismoniy sifatlar darajasi bilan 
ifodalanadigan kurashchilar harakatlari kiradi. 
Kurashda taktika uchta asosiy bo‘limlardan tashkil topadi: 
- hujum harakatlarini tayyorlash taktikasi; 
- bellashuvni tuzish taktikasi; 
- musobaqalarda qatnashish taktikasi. 
Kurashda musobaqa faoliyatining tahlili hujumning ikkita 
turini aniqlab berdi: oddiy, qachonki hujum darhol asosiy usuldan 

---

76 
so‘ng boshlanadi va murakkab, qachonki kurashchi ikkita yoki uchta 
turli xil harakatlarni qo‘llaydi (birinchisi keyingi harakatlar bilan 
hujum qilish uchun qulay dinamik vaziyatni yaratadi). Ularning 
ikkalasi 
to‘xtovsiz, 
bir 
butun 
harakat 
sifatida 
bajariladi 
(N.M.Galkovskiy). 
Murakkab hujum harakatlarining ikkita turini ajratish qabul 
qilingan: 
- qulay dinamik vaziyatni tayyorlashning maxsus usuli va (u 
bilan o‘zaro bog‘liqlikda) hal qiluvchi usulni o‘z ichiga oluvchi 
hujum; 
- bir nechta usullardan iborat kombinatsiyali hujum. Ushbu 
hujum mantiqan bitta, sifat jihatdan yangi tuzilgan usul bo‘lib, qulay 
dinamik vaziyat yaratuvchi boshlang‘ich harakatni hamda bu 
vaziyatdan foydalaniladigan boshqa usulning yakuniy qismini o‘z 
ichiga oladi. 
N.M.Galkovskiy, F.A.Kerimovlarning fikricha, kurashda 
ko‘pincha oddiy hujum harakatlari emas, balki murakkablari 
muvaffaqiyat keltiradi. Ular o‘tkazgan tadqiqotlar natijasida shu 
narsa aniqlanganki, usul tuzilmasidan darhol boshlanadigan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujum kamdan-kam maqsadga erishadi. Odatda, 
qulay dinamik vaziyatni tayyorlash uslubi hamda hujum usuli 
tuzilmasi yaxlit harakatga, ya’ni harakat ansambliga qo‘shilib 
ketadigan hujum harakatlari muvaffaqiyat keltiradi. 
Usulni amalga oshirish uchun, taktik tayyorgarlik usullarini 
guruhlarga tasniflashni birinchi bor A.N.Lens ishlab chiqqan. 
Tasnifga muvofiq usullar (ular yordamida texnik harakatlarni amalga 
oshirish uchun qulay bo‘lgan sharoitlar yaratiladi) uchta guruhga 
bo‘linadi: 
1- shunday usullarki, ular yordamida kurashchi o‘ziga zarur 
bo‘lgan raqibning himoya reaksiyasiga erishadi (xavf solish, 
harakatni cheklash, kishanlash, qurshab olish, muvozanatdan 
chiqarish); 
2-kurashchi uchun foydali bo‘lgan raqibning faol reaksiyasini 
ta’minlaydigan usullar (chorlash); 
3-shunday 
usullarki, 
ularni 
bajarish 
natijasida 
raqib 
kurashchining ma’lum bir harakatlariga yoki e’tibor qilmaydi, yoki 
bo‘sh himoya bilan javob beradi yoki bo‘shashadi (takroriy hujum, 
qayta chorlash, qo‘shaloq aldash va boshqalar). 
Texnik usullarni amalga oshirish taktik tayyorgarligining 
hamma usullari nafaqat mustaqil, balki uyg‘unlashgan holda 

---

77 
qatnashishi mumkin (ya’ni usulni amalga oshirish uchun bir xil 
bo‘lgan qulay sharoitlar bitta emas, balki bir-birini to‘ldirib keladigan 
bir qancha usullar bilan tayyorlanadi). 
Qulay dinamik vaziyat murakkab hujumning birinchi qismi 
(birinchi usul) bilan yaratilishi mumkin. U kombinatsiya deb ataladi. 
Taktik tayyorgarlik usullari guruhlarining tasnifiga muvofiq 
quyidagi harakatlar ajratiladi: 
- birinchi usul, u orqali hujum qiluvchi o‘ziga zarur bo‘lgan 
raqibning himoya reaksiyasiga erishadi. Bunday reaksiya hujum 
harakatini (usulni) amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, hujum 
qiluvchi yelkasidan oshirib tashlashni amalga oshiradi, raqib, 
himoyalanib gavdasini to‘g‘irlaydi, shu paytushlagan qo‘liga mos 
bo‘lgan oyog‘iga ichkaridan chil soladi; 
- usul raqibning faol reaksiyasiga erishish maqsadida amalga 
oshiriladi, ya’ni: raqib qarshi usul qo‘llaydi, undan so‘ng hujum 
qiluvchi ikkinchi usulni amalga oshiradi. Masalan, hujum qiluvchi 
oyoq tagidan chalib tashlashga harakat qiladi, raqib - hujumdagi 
oyog‘ini orqaga olib o‘zi chalib tashlashga harakat qiladi, Hujum 
qiluvchi vaziyatdan foydalanib, yelkadan oshirib tashlashni bajaradi. 
- hujum qiluvchi birinchi usulni amalga oshirish natijasida 
raqibni shunday holatga solib qo‘yadiki, u yoki bu himoya, 
bo‘shashish bilan javob qaytaradi, yoki javob qaytarmaydi. 
Bu kombinatsiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari shundan 
iboratki, ikki usul yaxlit qilib birlashtiriladi va tanaffussiz bajariladi. 
Masalan, qo‘ldan siltab, gilamga tushirish - oldidan qoqish; teskari 
oyoqni tashqaridan ilib olib, qo‘l va gavdani ushlab olgan holda 
zarba bilan ag‘darish - qo‘l va gavdani ushlab olib egilib tashlash.
Kurashda ayrim usullarni qo‘llash, odatda, doimiy ijobiy 
samara bermaydi, chunki usulni bajarish uchun ketadigan vaqt 
raqibga munosib qarshilik ko‘rsatish choralari bilan javob 
qaytarishga imkon beradi. 
A.N.Lens usulni amalga oshirish taktikasini quyidagi ketma-
ketlikda egallashni tavsiya etadi: 
- usulni bajarishning taktik shart-sharoitlari bilan tanishish; 
- usulni qulay vaziyatlarda bajarish; 
- qulay sharoitlarni yaratish usullarini egallash, ularda raqib 
aldamchi harakatga javoban oldindan belgilangan himoyalanish bilan 
javob qaytarishi lozim; 

---

78 
- texnik harakatning optimal variantini tanlash va muayyan 
dinamik vaziyatga muvofiq holda uni bajarish tuzilmasiga ayrim 
o‘zgartirishlarni kiritish. 
Asosiy usulni samarali bajarishda tayyorlov harakatlari katta 
ahamiyatga 
ega, 
shuning 
uchun 
ular 
uzviy 
bog‘liqlikda 
takomillashtirilishi lozim. Takomillashtirishda asosiy qiyinchilik 
harakatning bir turidan ikkinchisiga o‘tish fazasida yuzaga keladi 
(A.A.Novikov). Mahorat darajasi qancha yuqori bo‘lsa, bunday 
bog‘liqliklar kam ko‘zga tashlanadi (A.V.Rodionov).