O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

H is-tuyg‘uning ahamiyatlari va kelib chiqish sabablari.
His-tuyg‘uning 
biologik ahamiyati uning ogohlantiruvchi va boshqaruvchi vazifalami bajarishidir. 
Muayyan ta ’sirot organizm uchun foydali yoki zararli ekanligi hatti-harakatlar 
samaralimi yoki samarasiz ekanligi haqida ogoxlantirishdan iborat.
His-tuyg‘uning boshqaruvchi ahamiyati organizm ga beriiayotgan ta ’sirotni 
kuchaytirish yoki uni to ‘ xtashga y o ‘naltirilgan hatti-harakatlarda namoyon bo‘ ladi. 
Ehtiyojni qondirmaganligi salbiy his-tuyg‘ugasabab boMadi. Ehtiyoj qondirilganda 
esa ijobiy his-tuyg‘uni hosil qiladi va organizm ishlashni tugallaydi.
His-tuyg‘u kelib chiqishini asoslab beruvchi bir necha nazariyalar mavjud. 
Ulardan biri P. K. Anoxinning 
biologik nazariyasi.
Bu nazariyaga asosan, reflektor 
faoliyatda olingan va kutilgan natija mos kelsa his-tuyg‘u ijobiy va kutilgan natijaga 
erishilmasa • salbiy boMadi.
P.F. Simonovning 
informatsion nazariyasi
bo'yicha organizm ehtiyoji uchun 
zarur boMgan axborotni oigan va olmaganligiga qarab ijobiy va salbiy his-tuyg‘ular 
paydo boMadi. His-tuyg‘uni quyidagi formula bo‘yicha ifodalash mumkin.
E-P-(ln-Is), bu yerda-Pqoniqtirilmagan ehtiyojni, ln-zaruriy (kutilgan) axborotni, 
ls-mavjud axborotni anglatadi.
Ehtiyoj muayyan paytda qondirilganliginingongdagi in'ikosi sifatidahis-tuyg‘u 
paydo boMar ekan, maqsadga erishilganligi, ya’ni ehtiyoji qondirilganligiga qarab 
ijobiy yoki salbiy his-tuyg‘u paydo boMishi mumkin.
P.S. Simonov ehtiyojni uch guruhga boMadi: birinchisi - 
hayotiy ehtiyojlar,
y a’ni 
biologik ehtiyojlar.
Ikkinchisi - 
ijtimoiy ehtiyojlar,
jam iyatda e ’tiborli odam 
boMish, ma’lum birdarajaga erishish vahokazo, 
\\zh\ncb\s\- g'oyavty ehtiyoj •
o ‘zi 
va o ‘rab turgan dunyoni anglash, san’atga boMgan ehtiyoj va h. k.
Agar insonda ehtiyoj boMmasa, (P = 0 ) his-tuyg‘u paydo boMmaydi (E = 0). 
Zaruriy va mavjud axborotlar teng bo ‘ Iganda ham (In=Is) hech qanday his-tuyg‘u 
paydo boMmaydi.
Salbiy his-tuyg‘u axborottanqisligidan, ijobiy his-tuyg‘u esa axborotningyetarli 
darajada ekanligidan kelib chiqadi.
Yana bir nazariyani G.I. Kositskiy yaratdi va uni 
fiziologik nazariya
deb atadi. 
G.I. Kositskiy b o ‘yicha inform atsion nazariya his-tuyg‘uni toMa aks ettirib 
berolmaydi, chunki salbiy his-tuyg‘u faqatgina axborot tanqisligidangina kelib 
chiqmasdan, vaqt va energiya (kuch-quvvat) yetishmasligidan ham kelib chiqishi 
m um kin. Ushbu nazariyada h is-tu y g ‘u z o ‘riqish h o la tin in g b ir davri deb 
hisoblangan.
Zo‘riqish holatining (SN) kelib chiqishini quyidagi tenglam a bilan ifodalash 
mumkin:
SN = S ■ (In ■ En ■ Vn - Is ■ Es ■ Vs)
Bu yerda S maqsad, In - zaruriy axborot, En-zaruriy energiya (kuch), Vn-zaruriy 
vaqt, ls-mavjud axborot, Es-mavjud energiya (kuch), Vs-mavjud vaqt. Demak, 
maqsadga erishish uchun uchragan qarshiliklami yengishda z o ‘riqish holati kelib
371
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqishi tabiiy. M aqsadga erishish uchun faqatgina axborot zarur bo‘lmasdan vaqt 
va energiya ham zarurdir. Zaruriy axborot, energiya va vaqt insonning mavjud 
axborot, energiya va vaqtlariga solishtirilib uning maqsadga erishish imkoniyati 
aniqlanadi. A gar m aqsad y o ‘q (S-O) bo‘lsa, zo'riqish holati kelib chiqmaydi. 
I n E n V n - I s E s V s = 0 b o ‘lganda ham xuddi shunday holat kuzatiladi. In-En-Vn- 
Is Es V s> 0 b o ‘lganda zo‘riqish holati kelib chiqadi.
Zo‘riqish holati quyidagi ketma-ket keluvchi 4 davr mavjud:
1. V M A (diqqat,safarbarIik, faollik)
2 SOE (stenik salbiy emotsiya)
3. A S O E (astenik salbiy emotsiya)
4. Nevroz
Har bir davr uchun m a’lum bir subyektiv va obyektiv holatlar xosdir. Birinchi 
davrda m odda alm ashinuvining ortishi, vegetativ (nafas, qon tomir) va somatik 
(muskullar tonusini, jism oniy va aqliy ish qobiliyatining ortishi) faoliyatlaming 
kuchayishi kabi moslashuv reaksiyalari kuzatiladi. Diqqat e’tibor ortadi, ilhom 
bag'ishlovchi ruhiy ko‘tarinkilik kuzatiladi. Bu holatlaming ko‘rinishi qo'yilgan 
maqsadning qiyinligiga bog‘liq, lekin o ‘ta qiyin bo‘lmasligi zarur. Mazkur holatning 
muntazamligi chiniqtiruvchi omil bo‘lish qobiliyatini va har xil zararli omillarga 
chidamliligini orttiradi.
Ikkinchi davrda, q o ‘yilgan maqsadga erishish uchun vegetativ va somatik 
faoliyatlar kuchli safarbar qilinadi: o ‘ta kuchli q o ‘zg‘alishlar, organizmda «bo‘ron» 
bo lish i, g ‘azab, nafrat, idrokning susayishi holatlari kelib chiqishi mumkin.
Uchinchi davrda jism oniy va aqliy ish qobiliyati keskin susayadi, bosh miya 
po‘st!og‘ida tormozlanish holati kelib chiqadi, sezgi a ’zolarining faoliyati susayadi, 
yurak-qon tom ir tizim i faoliyati o ‘zgaradi. Insonda g ‘amginlik, qo‘rqish, ojizlik, 
voqelikni to ‘g ‘ri baholay olmaslik holatlari kuzatiladi.
T o ‘rtinchi davrda-nevroz-xulq-atvom ing buzilishi, bosh miya p o ‘stlog‘ida 
q o ‘zg‘alish va torm azlanish o ‘rtasida muvozanatsizlik, ish qobiliyati keskin 
susayishi kuzatiladi. Insonda ruhiy ezilish, o ‘zining keraksizligini, kelajagi yo‘qligini 
his qilish paydo b o ‘ladi.
G.I. Kositskiy bo‘yicha zo ‘riqish holatidan chiqqanda insonda ijobiy his-tuyg‘u 
vujudga keladi. Qanchalik og‘ir zo‘riqish holatidan chiqsa, shunchalik kuchli ijobiy 
his-tuyg‘u vujudga keladi.