O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

B 
MNSdagi 
taxmin qilingan 
tormozlanish 
iurlari.
T orm ozlanish ja r a y o n in in g m exanizm iga qarab p o stsin a p tik , presinaptik, 
pessim al va q o ‘z g ‘a lish d a n k ey in g i torm ozlanish turlari farqlanadi. Torm ozlanish 
jaray o n in in g riv ojlanishida to rm o z lo v ch i neyronlarning aham iyati katta.
Torm ozlovchi n ey ro n la r q an c h a lik kuchli q o ‘z g ‘alsa, uning aksoni tugagan 
m e m b ra n a sh u n c h a k u c h li g ip e rp o ly a riz a ts iy a la n a d i. B itta n ey ro n d a ham
64
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o ‘z g ‘atu v ch i, ham to rm o z lo v c h i sin a p sla r jo y la s h a d i. A g a r to rm o z lo v c h i 
sinapslardan ta ’sirlar q o ‘z g ‘atuvchi sinapslardan oldin n ey ro n g a kelsa, q o ‘z g ‘a!ish 
sa m a ra s i to rm o z la n ish sa m a ra s ig a n isb a ta n su st r iv o jla n a d i y o k i m u tlaq o
rivojlanm aydi. M arkaziy n erv tizim id a postsinaptik m em branani giperpolyarlovchi 
y o k i torm ozlovchi m ediatorlik v azifasini am inokislotalar, sero to n in va gam m a- 
am inom oy kislotabajaradi (24-rasm ).
Presinaptik tormozlanish.
P o stsin a p tik torm ozlanish ja ra y o n i ochilgandan 
keyin, torm ozlanish jarayoni doim o postsinaptik m em brananinggiperpolyarlanishi 
bilan b o g ‘liq, bo ‘lm asdan qo ‘z g ‘atuvchi sinapslar fao liy atin in g susayishi bilan 
b o g 'liq h o ld ay u zb erish i aniqlanadi. Bu holat akson-akson s in ap slarid ay u zb erad i.
P resinaptik torm ozlanish akson presinaptik qism ining d epolyarizatsiyalanishi 
n a tija s id a u y erdan o ‘ta y o tg a n q o ‘z g ‘alish kuchi s u s a y ib u n g a a jra lad ig an
m ediatom ing miqdori ozayadi. A g ar akson kuchli dep o ly arizatsiy alan sa undan 
q o ‘z g ‘alish m utlaqo o ‘tm ay qoladi (24-rasm ).
Pessimal tormozlanish.
S in a p sg a yuqori ch a sto tali im p u lsla r k elib tursa, 
postsinaptik m em brana kuchli depolyarizatsiyalanib t a ’sirla rg a ja v o b bera olm ay 
qoladi. B unday torm ozlanishni ad a b iy o tlard a V vedenskiy b o ‘y ic h a tom iozlanish 
deb ham ataladi. Pessim al torm ozlanish m arkaziy n ey ro n la m in g haddan tashqari 
q o ‘z g ‘alishidan h im oy aq ilib turadi.
Qo'zg'alishdan keyingi tormozlanish.
Kuchli q o ‘z g ‘aIishdan keyin neyron 
m e m b r a n a s i d a s tla b k i h o l a t i g a c h a q a y tm a s d a n u n d a n o r t i q r o q , y a ’ni 
giperpolyarlanadi. Buni iz g ip erpolyarizatsiyasi d eb atala d i. S hunday holatda 
k elay o tg a n t a ’sirlarg a ja v o b a n h o sil b o ‘layotgan q o ‘z g ‘alu v c h i p o stsin ap tik
potensial membrana depolyarizatsiyasini kritik nuqtagacha yetkaza olmaydi, natijada 
tarqaluvchi q o ‘zg‘a!ish yuzaga kelm aydi.
Tormozlovchineyronlar.
Bu neyronlar markaziy nerv tizim ining turli bolim larida 
topilgan. Ularga misol qilib orqa m iyadagi Renshou hujayralarini k o ‘rsatish mumkin. 
O rqa miyani harakatlantiruvchi neyronlarining aksonlari yon shoxlari orqali Renshou 
hujayralariga birikadi. Renshou hujayralarining aksonlari o ‘sh a harakatlantiruvchi 
neyronlardatugaydi. H arakatlantiruvchi hujayrada hosil boMgan q o ‘z g ‘alish to ‘g ‘ri 
y o 1 orqali m uskulga b oradi, y o n sh o x lari orqali esa to rm o z lo v c h i neyronni 
q o ‘z g ‘atadi. T orm ozlovchi neyron sin ap s orqali h a ra k a tla n tiru v c h i hujayrani 
torm ozlaydi. Bu turdagi torm ozlanishni qaytar torm ozlanish d eb ataladi (24-rasm ).
R efleks ja r a y o n la r in in g k o o rd in a tsiy a s i. O rganizm da so d ir b o ‘Iadigan har 
qanday harakat turli xil reflekslam i o 'z a ro bir-biriga ta’siri n atijasi hisoblanadi.
M arkaziy nerv tizim idagi n ey ro n la r va nerv ja ra y o n la rin in g o ‘zaro kelishib, 
u y g ‘unlashib ishlashini