O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Oshqozon osti bezining endokrin vazifasi buzilganda organizmda ro ‘y
beruvchio'zgarishlar.
Itning o sh q o z o n osti bezi olib tashlansa, 4 - 5 so a td a n so ‘ng 
siydigi bilan shakar chiqa boshlashini M ering va M in k ovskiylar k o krsatib berdi. 
Siydik bilan shakar chiqib k etav erish i natijasid a hayvon ozadi, k o ‘p suv ichadi va 
x o ‘ra b o ‘lib qoladi. Bu hodisalarn in g ham m asi odam dagi qan d li diabet kasallik 
b elg ilarig a ju d a o ‘xshab k e ta d i. M e ’d a osti bezi h ayvon g av d a sin in g qanday 
b o ‘lmasin boshqa birorjoyiga, m asalan, terisining ostiga k o ‘chirib o ‘tkazilsa, ilgari 
boshlangan diabet belgilari y o ‘q o lish in i k o ‘rsatib berdi.
D iabetning asosiy belgisi q o n d ag i g lukoza m iqdori (n o rm a d a 6 ,8 -7 ,6 mmol/1) 
k o ‘payib ketishidir (giperglikem iya). A yniqsa, k arbonsuvlarga boy ovqat iste’mol 
qilinsa, qondagi glukoza to‘q im alard a to ‘la o ‘zlashtirilm aydi va s o ‘ngraglikogenga 
aylanmaydi. Bunday bem orlarda bu belgilardan tashqari yuqorida to ‘xtalganimizdek,
175

---

g lu k o zu riy a, y a ’ni glukoza siydik o rq a li ajralishi, k o 'p siyish (poliuriya), chanqov 
h issin in g d o im o boMishi (p o lid ip siy a ) k a b i belgilar ham k u za tilad i. D iabetda 
energ etik eh tiy o jlarg a glukoza kam ish latilad i va energiya alm ashinuvida oqsil va 
y o g ‘la m in g sarflanishi keskin d a ra ja d a o rtadi. N afas koeffitsientining kam ayishi 
o q sillar b ila n yog*lam ing yonish ja ra y o n i kuchayganligidan g u v ohlik beradi.
O g ‘ir d ia b e td a y o g 'la r p a rc h ala n g an d a kislotali m oddalam ing k o ‘p!ab hosil 
b o 'lis h i v a a m in o k islo ta la m in g jig a r d a dezam inlanishi sa b ab li q o n n in g faol 
reaksiyasi k islotali tom onga - atsid o zg a suriladi. Y og‘lar bilan am inokislotalam ing 
chala o k sid lan ish m ahsulotlari qon plazm asin in g ishqoriy m etallarini b o g ia b olishi 
sababli q o n n in g ishqor rezervi k am ay a d i, kom pensator halloslash boshlanadi va 
siydik rea k siy asi kislotali tom onga o ‘zg a rad i.
J in s iy b e z la r.
Erkaklarjinsiy bezlari.
Erkak jin s iy bezlarida spermatogenez jarayonlari kechadi 
v a e rk a k jin s iy gorm onlari - a n d ro g e n lar h o sil b o ia d i. Sperm atogenez urug‘ hosil 
q iluvchi n ay c h alard a joylashgan sp e rm a to g e n epitelial h u jay ralam in g faoliyati 
boMib hisoblanadi. A ndrogenlar interstitsial h u ja yralar-glandulotsitlarda (Leyding 
h u ja y ra sid a ) h osil b o ia d i. B u h u ja y ra la r u rug‘ hosil qiluvchi n ay ch alar orasida 
joylashib, u ru g ‘don m assasini yaq in 2 0 % ini tashkil qiladi. U n c h a k o ‘p b o ‘lmagan 
m iq d o d a a n d ro g e n lar buyrak usti b e z i p o ‘stlog‘ining to ‘r sohasida ham ishlab 
chiqariladi. A ndrogenlarga b ir necha ste ro id gorm onlar kiradi, ulardan eng muhimi 
te sto ste ro n d ir. Bu gorm onning q o n g a o ‘tish i erkaklarda birlam chi v a ikkilam chi 
jinsiy b e lg ila m i adekvat rivojlanishini t a ’m inlaydi.
5 3 -ra s m . U ru g 'd o n g o rm o n la ri vau lam in g v azifalari.
176

---

T estosteron ta ’sirida o ‘g ‘il b o la b a lo g ‘atga yetganida jin s iy a ’z o va m oyaklar 
kattalashadi, soqoi, past ovoz, q o rin n in g o ‘rta c h iz ig i b o ‘ylab k o ‘tarilu v ch i chov 
ju n la r p ay d o b o ‘ladi. Bundan tashqari, te sto ste ro n oqsillar sin tezin i kuchaytiradi, 
bu e s a o ‘sish va jism oniy rivojlanishga, m uskullar m assasining ortishiga olib keladi. 
T esto ste ro n suyak skeletining sh a k lla n ish ig a ham ta ’sir k o 'rs a ta d i, u suyakda 
oqsil m atritsalari hosil bo'lishini tezlashtiradi va unda kalsiy tuzlarining to'planishini 
ta ’m inlaydi. B uning natijasida su y a k e n ig a va b o ‘yiga o ‘sadi v a p ish iq lig i ortadi. 
T e s to s te ro n k o ‘p a jra lg a n d a m o d d a la r a lm a sh in u v i te z la s h a d i v a q o n d a g i 
eritrotsitlar soni ham ortib ketadi. T esto stero n n in g ta ’sir etish m exanizm i taxm inan 
quyidagicha am alga oshadi: u hujayra ichiga kirib, faollashadi (degidrotestosteron), 
keyinchalik u hujayra yadrosi v a o rg an e llari bilan b o g ‘ianadi, bu esa oqsil va 
nuklein kislo talar sintezining o ‘z g a rish ig a olib keladi. T esto stero n sekretsiyasi 
adenogipofizning lyuteinlovchi g o rm o n i orqali idora etiladi, bu g o rm o n esa jin siy
b alo g ‘atg a yetishni tezlashtiradi. A g a r q o n d a testosteron gorm oni m iqdori ortib 
ketsa, q ay tar b o g ia n ish m exanizm i b o ‘y ic h a lyuteinlovchi go rm o n sekretsiyasi 
torm ozlanadi. Ikkala gonadotrop g o r m o n la r - follikulostim uilovchi va lyuteinlovchi 
g o r m o n la r k o n s e n tr a ts iy a s i q o n d a p a s a y i b k e t g a n d a , s p e r m a t o g e n e z
jarayonlarining tezlashuviga olib k eladi.
0 ‘g ‘il bolalarda 1 0 -1 1 yoshgacha u ru g ‘d onda androgenlar ishlab chiqaruvchi 
faol g la n d u lo tsitla r b o im a y d i. B iro q , b u h u ja y ra lard a n te sto ste ro n gorm oni 
sekretsiyasi, hom iladorlik davrida va b o la tu g ‘ilgandan s o ‘n g b ir n ec h a haftagacha 
davom etadi. Bu sekretsiya y o id o s h to m o n id an ajralib chiqqan go rm o n g o n ad o ­
tropin ta ’sirida yuzaga chiqadi. E rk ak jin s iy gorm onlarining sekretsiyasi yetarlicha 
b o im a s a , yevnuxoidlik rivojlanishiga o lib keladi. B unda b irlam ch i va ikkilam chi 
jinsiy belgilam ing rivojlanishi kechikadi, suyak skeleti noproporsional b o ‘lib qoladi, 
ko ‘k rak va qorinning pastki sohalarida y o g ‘ to ‘planadi, ba’zid a esa su t bezlari ham 
kattalashadi (ginekom astiya), e rk a k jin s iy gorm onlarining kam ishlab chiqarilishi 
asab v a ruhiy o ‘zgarishiarga ham o lib k elish i m um kin. B undan tash q ari, qaram a- 
q arsh i jin s g a b o ‘lgan q iziq ish y o ‘q o la d i v a b o sh q a e rk a k la rg a x o s b o ‘lgan 
psixofiziologik harakatlar ham y o ‘q oladi.