O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ayollar jinsiy gormonlari.
A y o lla r jin s iy gorm onlari b ezlarid an (tuxum don) 
estrogenlar va progesteron ishlab c h iq arila d i. Bu gorm o n lam in g ajralish i sikiik 
x a ra k te rg a eg a d ir, bu q iz la rd a h a y z k o ‘rish p a y tid a g ip o f iz n i g o n a d o tro p
gorm onlarining sekretsiyasiga b o g i i q boMadi. E strogenlar faq at jin s iy bezlardan 
em as, b u gorm onlar, oz m iqdorda b u y rak usti bezi p o ‘stloq q av a tin in g to ‘rsim on 
sohasida ham ishlab chiqariladi. H o m ila d o rlik paytida e stro g e n la r sekretsiyasi, 
y o ‘ Idoshning gormona! faolligi t a ’sirid a ortadi. Bu guruhda faolligi yuqori b o ‘ Igan 
gorm on ä-estradiol b o i i b hisoblanadi. S ariq tananing gorm oni progesteron b o iib , 
hayz k o ‘rishning oxirlarida uning se k re tsiy a si kuchayadi.
E strogenlar ta ’sirida birlam chi va ikkilam chi ayollar jin s iy belgilarining yuzaga 
chiqishi tezlashadi. B alog‘atga y etish d av rid a tux u m d o n lar o ic h a m i, bachadon, 
qin va ta sh q ijin siy a ’zolam ing o ic h a m i kattalashadi. P ro life ra tsiy a ja ra y o n lari va 
en dom etriyada bezning kattalashuvi k u za tilad i, bu ta ’sir o ste o b la stla r faolligini
177

---

oshirish o rq ali nam oyon bo ‘ladi. Shu bilan bir qatorda, suyakning epifizar tog‘ayiga 
ta ’s ire tib , u n in g u zu n asig ao ‘sishini torm ozlaydi. B ugorm onlam ingta’siri natijasida 
o q siltar b iosintezi kuchayadi, y o g ‘la m in g hosil b o ‘lishi ham ortadi, ortiqcha y o g 'lar 
teri o s tig a shunday to 'p la n ad ik i, ay o l qom atini xarakterlab berad i. Estrogenlar 
ta 's irid a ay o l terisi nozik, silliq v a k ap illa rla r bilan yaxshi ta ’m inlanadi, ju n bilan 
q o p la n ish i h am ayol tipiga m ansub boMadi.
T uxum don
Menstrual davming ikkinchi 
yarmlda bachadon shilliq 
qavatining rtvojlanishi va shira 
ajratishi
K o kra k bezining o'sishi
Estrogenlar ajralishtni 
tormozlash
Homiladorlikda homitaning 
bachadonga implantatsiyasi va 
_________rivojlanishi_________
Menstrual davming birinchi 
yarmida bachadon shilliq 
qavatining gipertrofiyasi
Ikkilamcht jinsiy belgilaming 
rivojlanishi
5 4 -ra s m . T uxu m d o n g o rm o n la rt va ulam in g vazifalari.
P ro g e ste ro n n in g organizm dagi aham iyati quyidagilardan iborat: u rug'langan 
tuxum hujayrasini endom etriyaga inplantatsiyasiga tayyorlaydi. Bu gorm on ta ’sirida 
en d o m etriy a h ujayralarining proliferativ v a sekretor faolligi ortadi. P roliferativ va 
s e k re to r f a o llik su t b e z la rid a h a m k u z a tila d i, b u esa u n in g oM cham ining 
kattalashuviga o lib keladi. Bu b ezlardan jin s iy gorm onlam ing o z ishlab chiqarilishi 
quyidagi h o la tla rg a : hayzning buzilishi, su t bezlari, qin, bachadonning atrofiyasiga 
olib keladi. S uyak tizim i ham ko‘p o 'zgarishlarga uchraydi, suyakning epifizar sohasi
178

---

o 'sish d a n to ‘xtaydi, bu esa suyakning uzunasiga 
0
‘sishini to rm o z lay d i. Bunday 
ay o llam in g tashqi ko‘rinishi erk ak lar tashqi k o ‘rinishini eslatad i va o voz tembri 
past b o ‘ladi.
E strogen v a progesteron ajra lib chiqishining boshqarilishi gipo fizn in g gona­
dotropin gorm oni orqaii idora etiladi. Q iz bolalarda bu gorm on 9 - 1 0 yoshdan ajrala 
b o s h la y d i. G o n a d o tro p in la m in g s e k re ts iy a s in i e s a q o n d a g i a y o lla r jin s iy
gorm onlarini k o ‘payib ketishi torm ozlaydi.
E p ifiz b e z la rin in g ich k i s e k re ts iy a s i. E pifiz bosh m iya m ark azid a, uchinchi 
qorincha tubida joylashgan. Odam epifizining diam etri 3 - 4 m m . Bu bezning borligini
4 m in g y ild an beri odam lar bilsa h a m u ning faoliyati oxirgi 2 0 - 3 0 y illar davom ida 
aniqlandi. X V II asrda R. D ekart ep ifizn i «jon egari» d eb fa ra z qilg an . A srim izning 
boshlarida ovqatga m aydalangan ep ifiz q o ‘shib berilg an d a itbaliq lam in g rangi 
oqarganligi aniqlangan edi. Shunga asoslanib, o 'tg an asm ing 50-yillarida amerikalik 
olim A . L em er epifizda pigment alm ashinuviga ta ’sir qiladigan m o d d a b o ‘Isa kerak, 
deb taxm in q ildi va b ir necha 10 m in g q o ra m ol epifizidan b ir-ik k i gram m m odda 
ajratib oladi va baqaning o rganizm iga yuborilganda, u n in g te risi oqarib ketdi. 
Shunday qilib, yangi gormon m elatonin k a s h f qilindi. O lim lar o ‘tkazgan tajribalarda 
m elatoninning k o ‘p qirrali sam araga eg a gorm onligi aniqlandi. U b o sh q a bir biogen 
am inseratonindan hosil b o ‘lib, p ig m e n t alm ashinuvini, jin s iy faoliyatni, kecha- 
kunduzlik vaf& llikritm larini,hujayralar bo'linishini varivojlanishini boshqarilishida 
ishtirok etadi. Epifizdan tashqari, m elatonin hazm tizim idagi apudotsitlarda, tomirlar 
endoteliyida, buyrak usti bezi p o ‘stloq qism ida, m iyachaning P urkine hujayralarida, 
sim patik tugunlarda sintezlanadi. M elatonin k o ‘z to ‘r p a rd a sid a ham topiigan. 
G orm onning to ‘r pardasidagi m iq d o ri kam ayib ketsa, o d am n in g ran g la m i ajratish 
qobiliyati buziladi. M elatonin uyqu keltirish qobiliyatiga h am ega. B ir necha tomchi 
gorm on eritmasi mushuk bum iga tom izilganda 7 0 -1 0 0 d aqiqa davom etuvchi chuqur 
uyqu kuzatiladi.
Oxirgi vaqtda melatoninning y a n a b ir ju d a muhim xossasi aniqlandi. U hujayralar 
b o 'linishini sekinlashtirib, o 'sm a g a q arsh i ta ’sir k o ‘rsata r ekan.
M elatonin gipofizdan g o n ad o tro p gorm o n lam in g q o n g a o lis h in i kam aytiradi. 
Dem ak, uning qondagi m iqdori k o ‘p ay ib ketsa, b alo g ‘atg a y etish c h o ‘zilib ketadi. 
G orm onning yetishm ovchiligida e s a jin s iy rivojlanish tezlashadi.
A yrisim on b ez(tim u s). A yrisim on b ez immun tizim ning m arkaziy a ’zosi b o ‘lib, 
endokrin faoliyatni ham ko‘rsa ta d i. Bu b e z to ‘q im a sid a n t a ’s ir k o ‘rsatishi va 
ajratilishida farqi b o'lg an talay p e p tid va oqsil tabiatli fiziologik m o ddalar olingan. 
U lar qatoriga lim fotsitlam i rag ‘batlantiruvchi gorm on, tim o zin , tim in, tom otoksin 
va boshqalar kiradi. Bu m oddalar im m unitetning turli om illariga, lim fopoezga, nerv- 
m uskul o ‘tkazilishiga ta ’sir qiladi. A m m o ular chin go rm o n hisoblanm aydi.
M avjud m a’lumotlar ayrisim on bezning im m un tizim i v a ichki sekretsiya bezlari 
faoliyatini m onandlashtirib turuvchi a ’z o deyishga aso s boMadi.
T o ‘q im a g o rm o n la ri. B iologik faol m oddalar, faqat m ax su s endokrin bezlarda 
em as, balki organizm da to ‘qim a va a ’zo lard a sintezlanishi ham m um kin. H ozirda 
to ‘qim a va a ’zolarda 50 xilga yaq in sintezlash q obiliyatiga eg a h u ja y ra lar topiigan.
179

---

Bu h u jay ralam in g k o ‘p qismi hazm tizim i a ’zolarida, o ‘pka, buyrak, yurak va boshqa 
endokrin tizim ig a kinnaydigan a ’zoiarda uchraydi. Gormon sintezlovchi hujayralam i 
m axsus im unogistokim yoviy u su lla ry o rd a m id a aniqlash mumkin.
Bu h u ja y ra la m in g m odda alm ash in u v i o ‘ziga xos bo‘lib, biogen am inlam ing 
o ‘tm ish d o sh la rin i karboksilsizlashtirish v a ular q oldig‘idan peptid gorm onlam i 
sintezlash q o b iliy atig a ega. Bu h u ja y ra lar A P U D tizimni tashkil qiladi.
A p u d o tsitlarsin tezlay d ig a n g o rm o n la rju d a k o ‘p. U lar serotonin v a m elatonin, 
k atex o la m in la r va gistam in, gastrin, s e k re tin , m otilin va boshqa m od d alam i ishlab 
chiqaradi.
B u b o ra d a h az m tizim ining faolligi y u q o ri, undagi apudotsitlar 2 0 xil gorm on 
ishlab chiqaradi. B u gormonlar asosan ingichka ichak shilliq pardasidagi hujayralarda 
sin tezian ad i, sh u tufayli ulam i m axsus b ir guruhga - enterin tizim i gorm onlari 
gu ruhiga b irla sh tirad iiar. U lam i y an a g astrointestinal gorm onlari d eb atashadi, bu 
g o rm o n la ri se k re tin , x o le sisto k in in -p an k reo z im in , gastrin, b em bezin, m otilin, 
so m a to sta tin , enk efalin va b o sh q a la r k ira d i. U lardan eng m uhim lari xususida 
to ‘xtalib o ‘tam ¡z. Sekretin birinchi k a s h fe tilg a n gastrointestinal gorm on. Sekretinni 
o ‘n ikki b a rm o q li ichakning shilliq p ard a sid ag i maxsus hujayralar sintezlaydi. 
M olekulasi 2 7 am inokislota qo!dig‘idan ta sh k il topgan.
M o le k u la r m assasi 3035. S ekretin t a ’s irid a m e’da osti bezidan sh ira ajralishi 
keskin k o ‘p ayadi, shira tarkibidagi bikarbonatlarortadi. Bundan tashqari, bu gormon 
o ‘t-safro v a in g ic h k a ichak shirasi bilan su v ham da tuzlar ajralishini k o ‘paytiradi. 
S ekretin t a ’s irid a oshqozon bezlarida ferm en tlar ajralishi k o ‘paysa, ayni vaqtda 
xlorid k is lo ta sekretsiyasi to ‘xtaydi. U h a z m tizim i a ’zolarining silliq m uskullarini 
ham torm ozlaydi.