O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

P modda
, 
enkefalin
va 
endorfinlar.
B u m oddalar og‘riqni se zish um um an, 
h is s iy o tla r s h a k lla n is h id a k a tta a h a m iy a t k a s b e ta d i. P m o d d a o g ‘r iq n i 
kuchaytiradigan va o ‘zgartiradigan m o d d a . O rganizm ga P m odda y u b o rilg a n d a 
qon-tom irlam i kengaytiradi, silliq m u sk u llam in g qisqarishiga olib keladi.
E nkefalin va endorfinlar esa o rg a n iz m n in g o ‘zi sintezlaydigan nark o tik lard ir. 
Tashqaridan kiritilgan morfinga o 'x sh ab , b u m oddalar o g ‘riq sezgisini kam aytiradi. 
B undan tash q ari, bu endogen o p ia tla r q o ra d o ri (opium ) y u z a g a k e ltira d ig a n
hissiyot-kayf shakllanishini ham ta ’m inlaydi. A m m o odam ularga o ‘rganib qolm aydi.
B uyraklarda sintezlanadigan e ritro p o e tin , renin va boshqa m o d d a la m i ham 
to ‘qim a gorm onlariga q o ‘shish m um kin.
181

---

Ichki sekretsiya bezlari, ularajratadigan gormonlar 
va ularning fiziologikeflektlari
Bez
G orm onlar
T a ’s ire tish joyi
Fiziologik efTekt
Gipofizning 
oldíngi bo‘lagi 
(adenogipofiz)
Somatotropin 
[o'sish gormoni 
yoki som atotrop 
gormoni (STG)]
Butun 
organ izmga
Organizmning o ‘sishini 
tezlashtiradt, shu jumladan, 
suyak vam uskullam i, 
oqsillar sintezini 
kuchaytiradi. Oqsii va 
y o g 'lar alm ashinuviga ham 
ta’siretadi
Tireotropin 
[tircotrop gormon, 
tireostim ullovchi 
gormon (TST)l
Qalqonsimon
bezga
Tircoid gormonlarini 
sintezini va sekretsiyasini 
kuchaytiradi
Kortikotropin 
[gipofizni 
adrenokortikotrop 
gormoni (AKTG)]
Buyrak usti bezi 
p o ‘stloqqism iga
Buyrak usti bezi 
kortikosteroidlami sintezi 
va sekretsiyasini 
kuchaytiradi
Follikulosti- 
mullovchi gormon
U rug* don va 
tuxumdonga
Ay ollar tuxumdomda
follikulalaro'sishini,
erkaklardaesa
spermatogenezni
kuchaytiradi
Lyuteinlovchi
gormon
Urug'don va 
tuxumdonga
Ayollarda ovulyatsiyadan 
keyin sariq tana 
rivojlanishini va ulardan 
progesteron sintezini, 
erkaklardaesa 
urug‘donlarda interstinal 
hujayrataming 
rivojlanishini va 
androgenlar sekretsiyasini 
kuchavtiradi
Protaktin
Sut beziga
Sut ajralishini ta ’minlaydi
(lyuteotrop gorm on 
laktogen gormon, 
mammotropin)
G ipofiz (oratiq 
bo'lagi)
fcmelanotsitlar
stimullovchi
gormon va ß-
melanoisitlar
stimullovchi
gormon
(intermedin)
Past umurtqalilarda 
melanoformlami 
kengaytiri shiga
182

---

Orqabo'lagi
(neyrogipofiz)
Antidiurctik
gorroon
(vazopressin)
Buyrakni
yig'uvchi
naylariga
Suvning reabsorbsiyasini 
yengillashtiradi
Aileriolalarga
Tonusni vaarterial bosimni 
oshiradi
Oksitotsin
Silliqm uskullarga,
ayniqsa
bachadonga.
Bachadonni qisqartiradi va 
tug'ruqni kuchaytiradi
Qalqonsimon
bezi
Tiroksin
Triyodtironin
Butun 
organ izmga
M oddalar aimashinuvini va 
to‘qimalam ing kislorodga 
ehtiyojini oshiradi
Qalqonsimon 
otdi bezi
Paratgormon
Suyaklar, buyrak
v ahazm qilish
y o lig a
Kalsiy va fosfor 
almashinuvida ishtirok 
etadi
Kalsitonin
Suyaklar
Kalsiy va fosfor 
almashinuvida ishtirok 
etadi
Oshqozon osti 
bezi Langergans 
orolchasi
Insulin
Butun
organizmga
Karbonsuvlar 
aimashinuvini boshqaradi, 
oqsillar sintezini 
kuchaytiradi
Glukagon
Jigarga
G likogen sintezi va
parchalanishini
kuchaytiradi
Buyrak usti bezi 
po'stlog'i
Kortikosteroidlar
Butun 
org^j izmga
Karbonsuvlar 
alm ashinuvida ishtirok 
etadi
Aldosteron
Buyrak
kanalchalariga
Suv vaelektrolitlar 
alm ashinuvida ishtirok 
etadi
VI
Q O N F IZ iO L O G IY A S I
Qon, limfa, to 'q im a, orqa m iya, plevra), bo‘g ‘im v a boshqa suyuqliklar organizm
ichki muhitini tashki) qiiadi. B u lar ichidan to 'q im a suyuqligi haqiqiy ichki m uhitni 
hosil qiluvchi hisoblanadi, chunki u hujayra bilan b ev o sita alo q ad a bo ‘ladi. Q o n
esa bevosita endokard va tom irlar endoteliyasi b ilan a lo q a d a b o ‘lib, ulam ing h ayot 
faoliyatini ta ’m inlaydi, bosh q a a ’z o va to 'q im a la r ishiga to 'q im a suyuqligi o rq aii 
ta ’sir ko‘rsatadi.
Qon va to ‘qim a suyuqligi o 'rta sid a m oddalar, garm onlar, g azlar va biologik faol 
m oddalam ing suvda erig an holdagi alm ashinuvi tin im siz so d ir boMadi. D em ak, 
ichki m uhit gum oral tashuvchanlikni am alga o sh iru v ch i b ir butun tizim b o ‘lib, 
quyidagi halqalardan tashki) topgan: qon - to ‘q im a suyu q lig i - to 'q im a suyuqligi 
- l i m f a - q o n .
183

---

Bundan 2 1 0 yil m u q a d d a m (1878-y.) fransuz fiziologi K lod B em ar «ichki 
m uhitning d o im iy lig i y a s h a sh n in g asosiy o m ilid ir» d eg a n x u lo sa g a kelgan. 
Boshqacha aytganda, o rg an iz m faol yashashi uchun uning hujayralari boshqarilib 
turiladigan m uhitda boM ishi zarur. Keyinchalik bu nuqtayi nazari o ‘z tasdig‘ini 
topdi, hayvonlar o rganizm i ichki muhiti bir necha m exanizm lar yordamida boshqarib 
turilar ekan. S h uning u ch u n ham ichki m uhit tarkibi cheklangan o ‘zgarishlarga 
uchraydi va d o im iy lig i sa q lan ib turadi.
1929-yil U o lte r K e n n o n fanga gom eostaz (grekcha hom oios - o ‘xshash, Stasis 
- holat) atamasini kiritdi. G om eo staz-o rg an izm ichki m uhitiningjo‘shqin doimiyligi 
va shu holatni ush lab tu rish g a y o ‘naltirilgan boshqaruv m exanizm i.
Q on sistem a si h a q i d a tu sh u n c h a . G . F. Lang qon sistem asi tushunchasini 
1939-yili fanga kiritdi. B u tizim ga: qon-tomirlari bo‘ylab harakatlanayotgan periferik 
qon; qon y a ra tu v c h i a ’z o la r (suyak k o ‘m igi, lim fa tu g u n la ri, talo q ); qonni 
parchalovchi a ’z o la r(jig a r, taloq); vaulam i boshqaruvchi nerv-gumoral sistemalari 
kiradi. Qon to ‘q im a s ifa tid a o ‘ziga xosliklarga ega: 1. U ning tarkibiy qism i qon- 
tom irlaridan ta sh q a rid a hosi! b o ‘ladi. 2. T o ‘qim aning hujayralararo qism i suyuq 
m oddalardan ta sh k il to p g a n . 3. Qonning asosiy q ism i h arakatda boMadi.
Odam va h ay v o n la r q o n i y opiqqon-to m irlarh alq asid ah arak atlan ad i. Q on ikki 
qism dan: suyuq p la z m a v a shaklli elem en tlar - e ritro ts itia r, ley k o tsitlar va 
trom botsitlardan ib o ra t. K atta yoshdagi odam lar q o n in in g 4 0 -4 8 % ni shaklli 
elementlar va 5 2 -6 0 % ni plazm a tashkil qiladi. Bu nisbat gematokrit kattaligi (grekcha 
haim a - qon, k rito s - k o ‘rsatk ich ) deb nomlanadi.
Q onning asosiy v a z if a la r i.
1. Tashuvchilik vazifasi. Qon-tomirlarda harakat qilib har xil moddalami: kistorod, 
karbonat an g id rit g a z la ri, o z u q a m oddalar, g o rm o n lar, ferm entlar va boshqa 
m oddalam i tashiydi.
2. Nafas vazifasi. 0 ‘pkadan to ‘qimalarga 0 2ni v a to ‘qim alardan o‘pkaga C 0 2 ni 
olibkeladi.
3. O ziqlantiruvchi (tro fik ). Q on hazm traktidan kerakli oziq m oddalar (giukoza, 
fruktoza, peptidlar, am inokislotalar, tuzlar, vitaminlar, suv, y og' va uningbirikm alari) 
qonga va lim faga s o ‘r ila d i va ulam i to ‘qim alarga yetkazib beradi.
4. Ekskretor vazifasi. M oddalar alm ashinuvidahosil b o ‘lgan keraksiz(chiqindi) 
m oddalar to ‘q im a la rd a n chiq aru v a ’zolariga tashib keltirilib bcriladi va chiqaruv 
a ’zolari ulam i c h iq a rib y u boradi. Shuningdek, oshiqcha suvlar, mineral va organik 
m oddalar, m o ch ev in a, siy d ik kislotasi, am m iaklar ham chiqaruv a ’zolariga tashib 
keltiriladi.
5. T erm o reg u ly a to r vazifasi. Qonni issiqlik bilan qayta ta ’m inlaydi va tana 
haroratini bir xilda ush lab turishda katta rol o'ynaydi. Issiqlik ko‘p ishlab chiqaruvchi 
a ’zolardan ta n an in g b o s h q a a ’zolariga issiqlikni tashiydi va ulam i isitadi.
6. Q on g o m e o sta z d a g i ayrim ko‘rsatkichlam i d o im o b ir xilda ushlab turishda 
katta aham iyat k a s b etad i.
7. S uv-tuz a lm a sh in u v id a ishtirok etadi. Q on va to ‘qim a orasidagi suv va 
tuzni b ir xilda u sh la b tu rish d a katta o ‘rin egallaydi.
184

---

8. Him oya vazifasi. L eykotsitlam ing im m unitet h osil q ilish va fagatsitozda 
ishtiroki orqali organizm ni h im o y a qiladi. Bundan tashqari, q o n n in g suyuq holda 
ushlab turilishi va qon oqishini to ‘xtashida (gem eostaz) ishtiroki ham himoya 
funksiyasiga kiradi.
9. Gumoral boshqaruv vazifasi. Birinchi navbatda g o rm o n la rv a biologik aktiv 
m oddalam ing qonda tashilishi. B oshqaruv vazifasi tufayli ichki m uhit doimiyligi 
ta ’m inlab turiladi, m odda alm ashinuvi intensivligi, g em o p o e z v a boshqa fiziologik 
faoliyatlar idora etilib turiladi.
10. Kreator bog‘lar hosil qilish. Q on plazmasi va shaklli elem entlari informatsion 
bo g ‘lar hosil qiluvchi m akrom olekulalam i tashiydi. H ujayra ichki oqsillari sintezini, 
to ‘qim a tuzilmalari shakllanishini b ir xilda ushlab turish va q a y ta tiklash vazifasini 
bajaradi.