Nafas muskullariga asosan ko‘ndalang targ ‘il skelet muskullari va diafragma
kiradi. U lar boshqa skelet muskullaridan o ‘z!arining nihoyatda ahamiyatli ekaniigi
bilan
farq qiladi, chunki nafas m uskullari butun hayot davomida ritm ik qisqarib
turishi kerak.
Ikki turdagi asosiy va qo‘shim cha (yoki yordamchi) nafas muskullari tafovut
qilinadi. Tinch holatda boMganda so g ‘lom odamning nafas olishini diafragm a va
tashqi qovurg‘alararo vatog‘aylararo m u sk u llarta’minlaydi.
Diafragma ham ko‘nda!ang targ‘il muskuldan tashkil topgan b o ‘ lib, muskullari
qisqarishi hisobiga u gumbaz holatidan yassi holatga o‘tadi (1 ,5
sm
gacha pastga
tushadi) va qorin bo‘shlig‘i a ’zolarini pastga va yon taraflarga siljitadi,
natijada
ko‘krak b o ‘shlig‘i vertikal yo‘nalishda kattalashadi.
Chuqur nafas olganda yoki tez-tez nafas olganda qo‘shimcha nafas muskullari
ham ishtirok etadi. Bularga qovurg‘alam i k o ‘taruvchi: narvonsimon, katta va kichik
ko'krak, oldingi tishsimonmuskullar,yelka kamarini vayelkani qimirlatmay turuvchi
muskuilar-trapesiyasimon, rombsimon, k o ‘rakni ko‘taruvchi muskullar kiradi.
N afas ch iq arish mexanizmi. N afas chiqarish passivjarayon b o ‘lib, nafas olish
muskullari b o ‘shasha boshlagach, yuqorida sanab o ‘tilgan qarshiliklar ta ’sirida,
diafragma gumbazi ko‘tari!ib k o ‘krak qafasi dastlabki holiga qaytadi.
Tez-tez va chuqur nafas chiqarilganda esa nafas chiqarish muskullari ishtirok
etadi. Bularga: ichki qovurg'alararo muskullar, qorin muskullari (qiyshiq, ko‘ndalang
va to‘g ‘ri) q o ‘shimcha nafas chiqarish muskullariga yana umurtqani bukuvchi
muskullar ham kiradi.
P levra v a alveola bo‘shliqlaridag» bosim . Ko‘krak qafesida joylashgan o‘pka
va ko‘krak qafasi seroz parda-plevra bilan o ‘ra!gan. Plevrani pariyetal va visseral
varaqlari bo‘lib, ulaming oralig‘ida seroz suyuqlik mavjud. Suyuqlik tarkibi bo‘yicha
limfa suyuqligiga o ‘xshash.
Plevra b o ‘shlig‘ida bosim atm osfera bosimidan past bo‘ladi.
Buni quyidagi
tajribada kuzatish mumkin. Buning uchun rezina naychalar orqali «U» simón shisha
nayga simob toMdirilib, rezina naycha orqali ignaga ulab plevra bo‘shlig‘iga kiritiladi.
M onom etm ing k o ‘rsatkichi, bosim lar farqi hisobiga, plevra b o ‘sh lig ‘i tom on
ulangan qismi ko‘tariladi. Bu esa b o ‘shliqdagi bosim atmosfera bosim idan past
ekanligini k o ‘rsatadi. Tinch nafas oigan paytda u yerdagi bosim - 6
mm simob
ustunigacha
pasayadi. Oddiy nafas chiqarganda esa plevra bo‘shlig‘idagi bosim
atmosfera bosimidan - 3
mm sim. usluniga
kam. Chuqur nafas olganda bu yerdagi
bosimlar farqi 20
mm sim usi.
ga teng.
Oddiy holatlarda plevra bo‘shlig‘ ida havo bo‘ Imaydi.
Agar plevra varaqlarining
birbutunligi buzilib, u yerga havo kirib qolsa, plevra bo‘shlig‘idagi bosim atmosfera
bosimi bilan tenglashib qoladi, bu holatni
plevmotoraks
deyiladi. N atijada o ‘pka
bujmayib qoladi, uning nafas olish vaqtida kengayishi chegaralanadi,
bu holat
og‘ir asoratlarga olib keladi va hatto oM imgaolib kelishi mumkin.
K o‘k ra k q a fa si ochilganda, ja ro h a tla n g a n d a o ‘pka b u jm a y a d i
ochiq
pnevmotoraks
vujudga keladi. Agar igna orqali plevra bo‘shlig‘iga m a’lum miqdorda
havo
yuborilsa,
yopiq pnevmotoraks
v u ju d g a keladi. Yopiq pn ev m o to rak s
247
tibbiyotda tashxis qo‘yish va davolash maqsadlarida hosil qilinadi. Ikki tomonlama
ochiq pnevmotoraks holatida zudlik bilan tibbiy yordam ko‘rsatilm asao‘limga olib
kelishi mumkin. Bunday holatda sun’iy nafas oldirish, ya’ni nafas y o ‘llari orqali
o ‘pkaga havoni ritmik ravishda kiritish yoki ko‘krak qafasini tabiiy nafas harakatlari
kabi sun’iy ritmik kengaytirish va qisish kerak. Yopiq pnevmotoraks bo ‘lganda u
yerdagi havo m a’lum vaqt
0
‘tgandan so ‘ng qonga so‘rilib ketadi
va yana plevral
b o ‘shliqdagi bosim manfiy b o iib qoladi.
P lev ra b o ‘shlig‘ida bosim ning m anfiy bo‘lishiga asosiy sabab, bu o ‘pka
to ‘qim asining elastik tortishish kuchi v a plevra pardalarining havoni so‘rish
xususiyatiga ega ekanligi.
N afas olish va chiqarish vaqtida k o ‘krak qafasi bo‘shlig‘i kengayib kichrayib
turadi. Shunga monand ravishda o ‘pka ham passiv ravishda kengayib, kichrayib
harakat qiladi. Bunday harakatlami Donders modelida o ‘rganish mumkin. Donders
modeli tubiga rezina parda qoplangan shisha idishdan iborat.
Idishning yuqori
qismi berkitilgan bo‘Iib uning o ‘rtasidan shisha nay o'tkazilgan. Unchalik katta
b o ‘lm agan hayvondan (kalamush, quyon yoki mushukcha) qirqib olingan o ‘pka
traxeya, bronxlari bilan birgalikda shisha idishchaga o'matiladi. Idish ichidagí bosim
m onom etr orqali o ‘lchanishi m umkin. Idishning rezina pardali tubi pastga tortilsa,
idish hajm i kattalashadi, ichidagi bosim atmosfera bosimidan past b o ‘lib qoladi,
o ‘pka to ‘qimasi cho‘zilib, ichiga atm osfera havosi kiradi. Rezina parda tubi qo‘yib
yuborilsa, avvalgi joyiga qaytadi.
Idish hajmi kichrayadi; o ‘pka to ‘qimasi elastik
xossalari tufayli siqiladi, ichidagi bosim ko‘tarilib, havo o ‘pkadan tashqariga chiqadi.
Dostları ilə paylaş: