ushlab turuvchi kengaytiruvchi va pasaytiruvchi nervlar bilan ta ’minlangan.
A rte riy a v a a r te r io la la r n in g to ra y is h i to m irla rn i to ra y tiru v c h i n e rv la r
venaqonstruktorlar simpatik nervlar bilan innervatsiya
qilinsa kelib chiqadi va
ulaming m avjudligini birinchi bo‘lib, 1842 yilda A. P. Valter baqaning suzgich
pardalarida k o ‘rsatib bergan. Keyinchalik K.. B em ar (1851) quyon qulog'ida
o ‘tkazgan tajribalarida isbot etdi. Quyon bo ‘ynidagi simpatik nerv qirqib qo‘yilsa,
1-2 minutdan so ‘ng quloq suprasi tomirlari kengayishi natijasida quloq terisi
qizarganligi va harorati ortganligi kuzatildi. Kesilgan nervni periferik qismi ta’sirlansa
quloq terisi oqarib, ushlab ko‘rganda sovub qolganligi kuzatilgan. Bu qon-tomirlami
torayishi hisobiga kuzatilgan. Huddi shunday effekt qorin bo‘shlig‘i
organlari,
buyrak, teri, m iya pardalari tomirlarida ham kuzatish mumkin.
Tomirlarni toraytiruvchi nervlarlardan tashqari yana tomirlarni kengaytiruvchi
(vazodilyatatsiya) tolalar ham mavjudligi aniqlangan. Ulami ta’sirlaganda tomirlar
kengayadi. B unday nervlar m avjudligini M. Shif, sal keyinroq K. B em arlar
aniqlashgan. Ja g ‘ osti so‘lak beziga boruvchi til nervining tarm og‘i-Chorda
thympani ta ’sirlanganda bez tomirlari kengayganligi aniqlangan. Huddi shunday
holatni n. pelvicus ta ’sirlanganda til tomirlari vajinsiy a ’zolar tomirlari kengayishi
kuzatiladi. Tanadagi barcha tomirlar parasimpatik nervlardan innervatsiya olmaydi.
A dashgan n erv ta ’sirlansa yurak tom irlari torayadi.
Sim patik nerv tolalari
ta’sirlanganda b a ’zi a ’zolardagi, masalan, skelet muskullari tomirlari kengayadi.
Chunki simpatik nerv tarkibida vazoqonstruktorlardan tashqari vazodilyatatorlar
ham b o r. Bu n e rv in n erv atsiy a q ilu v c h i to m irla rd a ikki tu rd ag i a va ß
adrenoretseptorlar mavjud. a-retseptorlam i q o ‘zg ‘alishi tom ir muskullarining
qisqarishiga va tom im i torayishiga olib keladi. ß -retseptorlam ing qo‘zg‘galishi
tomir muskullarini kengayishi natijasida tomimi kengaytiradi. Noradrenalin ko‘proq
ä-adrenoretseptorlarga ta ’sir etadi. Ko‘pgina qon-tomirlarda retseptorlaming ¡kkala
turi ham bor. U lam ing nisbati bir xil emas. Agar qon-tomirda a-adrenoretseptor
ko‘p b o ‘lsa, adrenalin uni toraytiradi, ß-adrenoretseptor ko‘p boMsa-kengaytiradi.
A gar a -v a ß -ad re n o re tsep to rla r b ir vaqtda q o ‘zg ‘alsa, ß-retseptorning
qo‘zg‘alish sam arasi ustun chiqadi-tomir kengayadi.
Orqa miya orqa shoxlarining periferik qismi ta ’sirlansa, (asosan teri) tomirlarni
kengaytiruvchi effekt kelib chiqadi. Teri tomirlarini kengayishiga yana boshqa
sabab, retseptor nerv oxirlarida atsetilxolin va gistamin ishlab chiqarilib, to‘qimaga
o‘tib yaqin joylashgan tom irga ta’sir etadi.
Tomirlar tonusi MNS tomonidan keladigan impulslar hisobiga kengayib torayib
turadi. Tom irlar tonusini boshqaruvchi m arkaz-tom irlar harakatini boshqaruvchi
m arkaz-mavjudligini V. F. Ovsyannikov (1871) miyatuzilm alarini qirqib qo yish
yo‘li bilan aniqlagan.
Agar miya o ‘zagi to‘rt tepalikning yuqorisidan qirqib qo‘yilsa arterial bosim
o ‘zgarmaydi. Uzunchoq miya bilan orqa miya oralig‘idan kesib qo'yilsa arterial
bosim 6 0 -7 0 mm sim ust gacha tushib ketadi. Uzunchoq miyaning turli qismlarini
mexanik ta ’sirlash y o ‘li bilan bu m arkazningjoylashgan joyi aniq topilgan. U IV
qorincha tubida joylashgan bo‘lib, pressor va depressor qismlaridan iborat. Pres
238
sor m arkaz ta ’sirlansa tomirlar
torayishi, d ep re sso r markaz ta ’sirlansa tomirlar
kengayishi kuzatiladi.
Tom irlar tonusiga yuqoridagi markazlardan tashqari oraliq m iya va miya yarim
sharlari po ‘stlog‘i ham ta’sirko‘rsatadi.
Gipotalamusning ayrim markazlari ta ’sirlansa, arterial bosim o ‘zgarganligi
kuzatiladi. Bitta tuzilmani ta’sirlash ham pressor, ham
depressor effekt keltirib
chiqaradi. Gipotalamusda pressor tuzilinalar tarqoq tarqalgan boMishiga qaramay,
orqa qismida depressor tuzilmalar k o ‘proq boMadi.
Qon aylanishining boshqarilishida b o sh m iya yarim sharlari p o ‘st!og‘ining
ahamiyati ju d a katta boMishiga qaramay, o ‘tkazi!gan tajribalar natijalari qarama-
qarshidir. Agar tajribada yarim sharlar p o ‘stlog‘i olib tashlansa qon aylanishiga
sezilarli ta ’sir etmaydi. Po‘st!oqning peshana va tepa sohalari elektrik ta ’sirlansa
arterial bosim o ‘zgaradi. Tomirlar torayishi yoki kengayishi kuzatiladi.
Tomirlar tonusini reflektor boshqarilishi tomirlami harakatlantiruvchi markazi
m a’lum tonik aktiv holda bolib, arteriya va arteriolalami qisqargan holatda bo'lishini
ta ’minlaydi. Bu markazning tonusi esa periferiyadagi tom irlar sohasida,
gavda
yuzasida yotgan retseptorlardan keluvchi impulslar hamda nerv m arkaziga bevosita
ta ’sirk o ‘rsatuvchigum oralom illargabog‘liq.
V.N. Chernigovskiy bo‘yicha tom irlar tonusini reflektor o ‘zgartiruvchi tomirlar
refleksi ikki guruhga bo‘ linadi:
Dostları ilə paylaş: