O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

I 
// 
* 
// 1 y/ ’ 
^
 
; 
fii
^
b
64-rasm. Arterial bosim.
A-o 'tkir tajribada arterial bosimni yozib olish sxemasi; B-arterial qon bosim egri
chiziqlarsxemasi.
/ -
birinchitartibdagito'íqin(pulsto'lqini), Il-ikktnchitartiblito Iqin
(nafas to'Iqini'), 11/
-
uchinchi tartibli to ‘Iqin;
D-uzatkich, EID-elektron bosim o ‘Ichagichi, Ru-yozib oluvchi moslama.
H ayvonlar arteriyalariga shisha kanyula yoki kateter kiritilib, uning uchi qattiq 
shisha idishli m anom etrga ulab q o ‘yilsa, katetr va shisha idish ichida qon ivib 
qolmasligi uchun, qon ivishiga qarshi eritm a bilan to‘ Idiriladi va arterial qon bosimi 
egri chizig‘i yozib olinadi.
Birinchi tartibdagi to'lqinlar
eng k o ‘p b o lib , yurak qisqarishlariga bogMiq, 
sistolada k o ‘tarilib, diastolada pastga tushadi. Yozib olingan tishchalar soni yurak 
urushlar soniga to ‘g ‘ri kelib 
puls to'lqinlari
deb ham ataladi. Birinchi tartibli 
toMqinlami yozib olishni davom ettirilsa, u o ‘z ko‘rsatkichini o ‘zgartirganligini 
kuzatish m um kin. Bu k o ‘rsatkich n afas olganda pasayib, nafas chiqarganda 
ko‘tariladi, y a ’ni nafas olish va chiqarish bilan bog‘liq. Shuning uchun ham bu 
toMqinlami 
nafas to'lqinlari
yoki 
ikkinchi tartibdagi to'lqinlar
deb ataladi.
Bu ikki to ‘ Iqinlardan tashqari egri chiziqda nisbatan ozroq (1 minutda 6 -9 t a ) 
yurak faoliyati va nafas olish bilan bogMiq boMmagan toMqinlami yozib olish mumkin. 
Bu toMqinlar 
uchinchi tartibdagi to'lqinlar
deb ataladi. Bu toMqinlar uzunchoq
234

---

m iyada joylashgan tomirlar tonusini boshqaruvchi m arkaz tonusining vaqti-vaqti 
bilan ortishi va pasayishidan kelib chiqadi. Bu to iq in la r k o ‘proq miyani kislorod 
bilan ta ’minlanishi buzilganda, qon y o ‘qotilganda va b a ’zi zaharí i moddalar bilan 
zaharlanganda ko‘proq kuzatiladi.
Klinik amaliyotda arterial bosim ni qonsiz, bilvosita aniqlash usullari keng 
qo‘llani!adi. Riva-Rochchi usulida tekshirilayotgan odamning yelkasiga kovak rezina 
m anjeta o ‘matiladi. M anjetaesa rezina nay lar orqali sim obli m onom etrga va havo 
yuborish uchun m oljallangan rezina balonga ulanadi, rezina m anjetaga havo 
yuborilganda u havo bilan to‘lib yelkani, o ‘z o ‘m ida, yelka arteriyasini qisadi. 
Yelka arteriyasidan qon o ‘tishi to ‘xtaydi. Havo yuborishdan a w a l bilak arteriyasida 
pulsni topib olish kerak. Rezina manjetadagi havo asta-sekinlik bilan chiqariladi. 
Bosim ma’lum darajagakelganda, bilak arteriyasida puls paydo bo'ladi. Puls paydo 
boMgandagi monom etr ko‘rsatkichi sistolik bosim ga to ‘g ‘ri keladi. Bu usul 
yordam ida faqat sistolik bosimni aniqlash mumkin.
Korotkov usuli yordamida esa manjetkani pastroq qismidan tovushlar eshitiladi. 
Siqilmagan arteriyalarda tovush eshitilmaydi. M anjetkadagi havo arteriyani qisib 
q o ‘yib, undan qon oqimi to'xtaydi. Bu holatda ham tovush eshitilmaydi. So‘ngra 
manjetkadagi havo asta-sekinlik bilan chiqarilsa, manjetkadagi bosim sistolik bosim 
darajasiga yetganda qon sistola paytida qisilgan tom irdan o ‘ta boshlaydi va bu 
yerda tovush paydo b o ‘ladi. B irinchi tovush paydo b o ‘lganda monometrdagi 
k o ‘rsatkich sistolik bosimga to ‘g ‘ri keladi. M anjetkadagi havoni chiqarish davom 
ettirilaveradi. So‘ngra tovush eshitilm ay qoladi, tovush eshitilm ay qolganda, 
manjetkadagi ko‘rsatkich diastolik bosim ga to‘g‘ri keladi.
Puls bosimi - sistolik bosimdan diastolik bosimni ayrish y o ‘li bilan aniqlanadi.
0 ‘rtacha bosim aorta, yirik arteriyalardan quyidagicha aniqlanadi.
--------------------------------- mm . s m . ust.
2
Periferik arteriyalarda esa P0.n = P ^ +Ppj,
--------------------------- = mm. sm. ust teng.
3
Sog‘lom 15-50 yoshli odam larda sistolik bosim 110-125 mm sim. ust. teng. 50 
yoshdan o ‘tgandan so‘ng ko‘tarilgan boMadi. 60 yoshda 135-140 mm sim ust. 
Chaqaloqda esa 50 mm sim ust. 1 yoshda 80 mm sim ust, diastolik bosim katta 
yoshli odamda 60-80 mm sim ust. Puls bosimi 3 5 -5 0 mm sim ust, o ‘rtacha bosim 
9 0 -9 5 mm sim ust teng.
A rteria l puls. Arterial puls deb, sistola vaqtida bosimning ko‘tarilishi natijasida 
arteriyalar devorining ritmik tebranishlariga aytiladi. Arteriyalar devori tebranishini 
(pulsni) yuzaki joylashgan arteriyalam i paypaslash y o ‘li bilan aniqlash mumkin. 
Odatda pulsni: bilak, (a. radialis), chakka (a. tem poralis), taqim (a. dorsalis pedis), 
uyqu (a. corotis) va boshqa arteriyalarda aniqlash mumkin. Puls to'lqini qon aortaga
235

---

haydab chiqarilganda hosil b o ‘lib, arteriya vakapillarlarga tarqalib, so‘nadi.
Puls toMqinlarining tarqalish tezligi, qon oqish tezligiga bog‘liq emas. Puls 
toMqinlarining tarqalish tezligi kattayoshli odam aort asida 5,5-8,0 m/sek, periferik 
arteriyalarda 6 -9 ,5 m/sek ga teng. Yosh o ‘tgan sari, tomirlaming elastikligi kamayishi 
hisobiga bu tezlik aortada ortadi.
A rterial pulsni yozib olish