O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

irradiatsiya
deyiladi.
Tormozlanish irradiatsiyalanishi.
Shartli tormozlanishning irradiatsiyalanishini 
teri analizatorida kuzatish qulay. Farqlovchi torm ozlanishning irradiatsiyasini 
kuzatish uchun itning orqa oyog‘iga panjalaridan to son qismigacha terisini mexanik 
ta’sirlanishi uchun metall tugmachalar yopishtiriladi. T o ‘rtta yuqori tugmachalarini 
ta’sirlab soMak oqizuvchi shartli refleks hosil qilinadi vayaxshi mustahkamlanadi. 
Eng pastki tugmacha farqlovchi ta’sirlagich b o ‘lib xizm at qiladi va ovqat bilan 
mustahkamlanmaydi. T ajribayo‘li bilan birtom chi harn so‘lak oqmaydigan holat 
hosil qilindi. Demak, yuqorigi to ‘rtta tugmacha shartli refleksni qo‘zg‘atuvchi va 
oxirgi beshinchi tugmacha tormozlovchi bo‘lib xizmat qiladi. Tajribada qo‘zg‘atuvchi 
tugmachalar ta ’sirlanganda 30 Sekunda 5 tom chidan so ‘lak oqishi kuzatilgan. 
Farqlovchi to rm o zlan ish chiqaradigan b esh in c h i tugm acha ta ’sirlan g an d a 
tormozlanish jarayoni chegarasidan chiqib qo‘shni q o ‘zg‘atuvchi tugmachalaming 
sohalarining funksional holatini ham o ‘zgartiradi. B irm inut intervalda tormozlovchi 
farqlovchi tugmacha uch marta ta ’sir qiigandan so ‘ng shartli refleks qo‘zg‘atuvchi 
tugmachalardan joylanishiga qarab turlicha o ‘zgaradi. Tormozlovchi tugm achaga 
eng yaqin joylashgan 1-tugmachaning shartli refleksi to ‘la tormozlangan, biroq 
uzoqroq joylashgan 2-tugmachaniki esa ozaygan. Q olgan tugmachalami shartli 
refleks tormozlanish ta ’siriga uchramagan, 
aksincha ulami javob reaksiyasi kuchaygani 
kuzatilgan.
9 4 -ra s m . F arq lo v ch i to rm ozlanishni 
p o ‘st!oq h u jay ralarid ag i irradiatsiyasi:
0 - farqlovchi ta ’siro t, /, 
2, 3, 4 -musbat
shartli ta 'sirlovchilar.
Tormozlanish jarayoni keng irradiatsiyalangandan so ‘ng, dastlab hosil b o ‘lgan 
joyiga to ‘p lan ad i, y a ’ni k o n sen tratsiy alan ad i. T o rm o zlan ish ja ra y o n in in g
konsentratsiyalanishi irradiatsiyalanishga teskari ketm a-ketlikda amalga oshadi.
Qo'sg'alishning irradiatsiyalanishi.
Q o ‘z g ‘alishni irradiatsiyalanishi ham
tormozlanishning irradiatsiyalanishini ko'rsatuvchi tajribaga o ‘xshagan tajribani 
ko‘rish mumkin.
Itni orqa oyog‘iga panjalaridan chanoq suyagigacha bir xil masofada beshta
375

---

tu g m ach a y o p is h tir ila d i. Eng pastki 11 
tugmachaga so ‘lak oquvchi shartli refleks 
h o sil q ilin a d i. S h u n d a n k ey in '2 ,3 ,4 ,5
tugmachalar q o ‘z g ‘atilsa ham itdan so‘Iak 
oqish kuzatiladi. D o im o 11 tugmacha shartsiz 
q o ‘zg‘atuvchi bilan mustahkamianib, qolgan 
tu g m a c h a la r m u s ta h k a m la n m a s a , o x ir 
oqibatda farqlovchi torm ozlanish yuzaga 
k e la d i, y a ’ni 2 ,3 ,4 ,5 tu g m a c h a la rd a n
k elay o tg an x a b a r la rg a s o ‘lak oqm aydi. 
95-rasm . Po stloq hujay* 
ou 
j
i 
^ 
ralardagi qo zg ahshmng irradiat-
Shundan so n e asosiy tajriba boshlanadi M 
. 
*
siyasi:
tugmachani ta’sirlab so ‘lak oqish reaksiyasim 
, . musbat shartU la
qo‘zg‘atgandan keyin 15 sekund o ‘tkazib '2
2.3,4.5-farqlovchita 'sirotlar
tugmacha ta ’sirlansa so ‘lak oqish reaksiyasi
torm ozlanish o ‘rn ig a q o ‘z g ‘aladi. Demak, '1 tugm acha q o ‘zg ‘alganda teri 
analizatorida q o ‘zg ‘alish '2 tugmagacha irradiatsiyalanganligi kuzatildi.
Boshqa tajribada teri analizatoriningkeng qismida ish olib borildi. Qo‘zg‘atuvchi 
tugmachalami itning oldingi oyog‘idan boshlab tanasi orqali orqa oyoqlarigacha 
joylashtiriladi. Birinchi tugm acha qo‘zg‘atuvchi, qolganlari tormozlovchi qilib 
tayyorlanadi. Birinchi tugmachani qo‘zg‘atib 0,5 -1 ,Os o ‘tgandan keyin qo‘shni 
tugmachalarda ham q o ‘zg ‘alishni irradiatsiyalanganligi kuzatilgan.
S hunday q ilib m iy a p o ‘s tlo g ‘ ida q o ‘zg‘a lish n in g irrad ia tsiy a la n ish i 
tormozlanishni iiradiatsiyalanishga qaraganda tez amalga oshadi. Teri analizatorida 
qo‘zg‘alishni irradiatsiyalanish bir sekundgacha vaqt sarflanadi.
Nerv jarayonlarining induksiyalanishi
Oliy nerv faoliyatiningasosiyjarayonlarining harakati faqat irradiatsiyalanish 
yoki konsentratsiyalanish orqaligina amalga oshmasdan ulami o ‘zaro induksiyasi 
orqali ham amalga oshishi mumkin. Induksiya deb asosiy nerv jarayonlarining o ‘z 
atrofida qarama-qarshi jarayonni keltirib chiqarishga aytiiadi.
Induksiya hodisasini quyidagi tajribada ko‘rishimiz muinkin. Musbat induksiya 
hodisasini kuzatish uchun itning oldingi oyog‘iga so‘lak oqizuvchi shartli refleks 
tugmachasi, orqa o yog‘iga esa farqlovchi tugmacha o ‘matilgan tormozlovchi 
tugmachani ta’sirlaganda so‘lak oqmaydi, ammo shundan keyin oldingi oyoqdagi 
tugmacha qo‘zg ‘atilsa shartli refleksni kuchayganini kuzatiladi.
Analizatomi bir jo y i bilan bog‘liq bo‘lgan o ‘xshash ta’sirlagichlami farqlash 
torm ozlanishini kuzatilganda ham qo‘zg‘alishning induksiyalanishini ko‘rish 
mumkin. Itda kuchli yoru g ‘likka so'lak oquvchi shartli refleks hosil qilingandan 
keyin kuchsizyorug* ta ’siriga farqlash tormozlanishni hosil qilingan. Kuchsizyorug4 
ta ’sir qilgandan keyin birdaniga kuchli yorug* bilan qo‘zg ‘atilsa so‘lak oqish 
taxminan 50% ortishi kuzatiladi.
Demak, musbat induksiya hodisasini bir analizatoming qo‘shni qismlarida yoki 
bir joyining o ‘zida kuzatish mumkin.
376

---

Kirish (Sh. Q. Q odirov)................................................................................................3
I. Q o ‘z g ‘a lu v c h a n t o ‘q im a la r n in g um um iy fiz io lo g iy a si
(Sh. H. H a m ro q u lo v )............................................................................... ....... 9